Baśń to gatunek literacki należący do folkloru, charakteryzujący się elementami fantastycznymi, symbolicznymi i moralizatorskimi. W formie poetyckiej baśń przybiera kształt utworu najczęściej niewielkich rozmiarów, co nadaje jej specyficzny rytm i melodyjność. Baśnie poetyckie, podobnie jak ich prozatorskie odpowiedniki (baśń literacka), często zawierają motywy cudowności (bajka magiczna), walki dobra ze złem, przemiany bohatera oraz interwencji nadprzyrodzonych sił.
W poetyckiej wersji baśni istotną rolę odgrywa język – metafory, alegorie i bogata symbolika wzbogacają narrację i czynią ją bardziej sugestywną. Tego typu utwory często wykorzystują rymy, powtórzenia i refreny, co ułatwia ich zapamiętywanie i recytację.
Baśń odzwierciedla ludowy światopogląd, ukazując ciągłą obecność sił nadprzyrodzonych, personifikację przyrody oraz nieformalne zasady moralne. Przekazuje również ideały sprawiedliwości i właściwego postępowania.
Korzenie baśni jako formy literackiej sięgają starożytnych mitów, legend i podań, które przekazywano ustnie z pokolenia na pokolenie. W średniowieczu baśnie często były spisywane w formie kronik lub moralizatorskich przypowieści, jednak dopiero w romantyzmie zaczęły przybierać formę poetycką.
W XIX wieku, pod wpływem ruchu romantycznego, twórcy zaczęli eksperymentować z baśniową narracją, nadając jej formę wierszowaną. Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki i Aleksander Puszkin wprowadzili do literatury elementy baśniowe, osadzając je w poetyckim kontekście. Puszkin w swojej twórczości szczególnie wyróżnił się w baśni poetyckiej, czego przykładem są jego utwory „Baśń o carze Sałtanie” czy „Baśń o rybaku i złotej rybce”.
W XX wieku baśń poetycka pojawiała się w twórczości wielu autorów, zarówno w literaturze dziecięcej, jak i poezji współczesnej. Twórcy tacy jak Bolesław Leśmian, Jan Brzechwa czy Konstanty Ildefons Gałczyński wzbogacili baśniową narrację o nowe środki artystyczne, często łącząc ją z humorem i satyrą.
Jedną z kluczowych cech baśni jest brak precyzyjnie określonego czasu i miejsca akcji. Przekazuje ona ludową mądrość, odzwierciedla wierzenia oraz elementy magii, a jej fabuła często opiera się na podaniach i legendach.
Główną cechą baśni jest przewaga elementów fikcyjnych, fantastycznych i magicznych nad rzeczywistością. Motywy te, wywodzące się z dawnych wierzeń, mają wiele wspólnego z religią, jednak różnią się brakiem oficjalnego uznania i nie są częścią systemu wierzeń wspieranego przez instytucje religijne. Postacie reprezentujące siły nadprzyrodzone, zwykle przyjazne człowiekowi, to najczęściej wróżki lub czarodzieje.
Baśń charakteryzuje się płynnym przenikaniem świata realnego i magicznego, w którym bohaterowie swobodnie przekraczają granice między rzeczywistością a sferą nadnaturalną. Jej fantastyczny świat zamieszkują krasnoludki, skrzaty, czarownice, wróżki, duchy, królewicze i rycerze. Fabuła jest prosta, osadzona w nieokreślonym miejscu i czasie, a jej kompozycja opiera się na zwycięstwie dobra nad złem.
Baśń obfituje w charakterystyczne motywy, takie jak walka dobra ze złem, gdzie choć siły zła wydają się potężniejsze, ostatecznie ponoszą klęskę, często kosztem pewnych strat. Świat realny i nadprzyrodzony swobodnie się przenikają, a triumf miłości, sprawiedliwości i dobra jest stałym elementem narracji. Często pojawia się postać mędrca – istoty obdarzonej wyjątkową wiedzą i mocą, pełniącej rolę przewodnika moralnego dla bohaterów. Istotnym motywem jest także wędrówka, symbolizująca rozwój i przemianę postaci.
„Baśń o carze Sałtanie” – Aleksander Puszkin
Utwór ten opowiada o niesprawiedliwie wygnanej carycy i jej synu, którzy dzięki magii i odwadze pokonują przeciwności losu. Puszkin mistrzowsko posługuje się rytmem i rymami, nadając baśni dynamiczną narrację.
„Bajka o rybaku i rybce” – Aleksander Puszkin
To moralizatorska historia o chciwości i pokorze, w której rybak otrzymuje od złotej rybki możliwość spełnienia życzeń, ale jego żona nie zna umiaru. Forma wierszowana dodaje utworowi melodyjności i podkreśla jego dydaktyczny wydźwięk.
„Baśń o rumaku zaklętym” – Bolesław Leśmian
Poetycka baśń opowiadająca o magicznym rumaku, który przenosi bohatera do odległych krain. Utwór łączy elementy orientalne z polskim romantyzmem, co tworzy niezwykłą atmosferę pełną cudowności i tajemnicy.
„Klechdy sezamowe” – Bolesław Leśmian
Choć większość utworów Leśmiana to proza poetycka, jego „Klechdy sezamowe” zawierają silne elementy poetyckiej baśni. Styl autora, pełen neologizmów i barwnych opisów, przybliża jego utwory do świata baśniowego w wersji wierszowanej.
Była sobie królewna, Chyba wróżkom pokrewni, Bo od młodych lat byk, Tak nadobna i miła, Taka dobra i słodka, Taka luba pieszczotka, Taka jakaś przylepka, Takie miała ci ślepka, Że jak nimi spojrzała, Wszystkich u nóg swych miała. A lubiła pasyami, Wieczorynki z tańcami, I lubiła na bale, Chodzić z boną na salę, Bo tańczyła … Przeczytaj wiersz
Podanie. (Z Wielkopolski.) Na wierzchołku jednéj góry, Stały zamku pyszne mury. Dach czerwono malowany, Duże okna, białe ściany…. ………… Nikt nie zgadnął, nikt niewiedział, Co téż tam za kaduk siedział; Ale że siedział, to pewna. A. Odyniec. Gospodarz jeden miał dwu synów; jednemu imię było Walek, drugiemu Wojtek. — Walek, był jak wszyscy ludzie: rozumiał to co … Przeczytaj wiersz
Baśń. Działo się za króla Goździka…. Przysłowie. Szedł sobie biédny siérota w świat, środkiem cienistego lasu, po bladym brzasku porannym… Dochodząc wązką ścieżką wielkiego gościńca, posłyszał w krzakach szamotanie i głos jękliwy, litości proszący. Skradłszy się chyłkiem bliżéj miejsca zkąd głos wychodził, ujrzał sędziwego starca przywiązanego do sośni, któremu straszny drab silił się oczy … Przeczytaj wiersz
Z PODAŃ SZLĄSKICH spisał Roman Zmorski. Poczciwa jedna staruszka, wdowa, miała trzech synów, których niezmiernie kochała. A był każdy z tych synów innego rzemiosła. Najstarszy był przy parafialnym kościele organistą, wielce mądrym i uczonym, że czytał na każdej książce i z pisanego — i podobnoć, że samby mógł kantyczki składać. Był przeto w wielkiej powadze … Przeczytaj wiersz
Od kolebki biegła za mną Czarodziejska baśń tęczowa I szeptała wciąż do ucha Melodyjne zaklęć słowa. Urodzona nad wieczorem Z cichych gawęd mych piastunek, Spala ze mną, na mych ustach Kładąc we śnie pocałunek. I budziła się wraz ze mną, I wraz ze mną ciągle rosła, I z kołyski na swych skrzydłach W jakiś dziwny … Przeczytaj wiersz