Tadeusz Różewicz był jednym z najwybitniejszych polskich poetów, dramaturgów i prozaików XX wieku. Pomimio ogromnego talentu i wielu wybitnych dzieł, które stworzył, niestety nie została uhonorowany Nagrodą Nobla.
Tadeusz Różewicz urodził się 9 października 1921 roku w Radomsku w rodzinie o artystycznych tradycjach. Jego ojciec był urzędnikiem, a matka zajmowała się domem. Ojciec Tadeusza pracował jako niższy urzędnik sądowy. Matka – Stefania Maria z domu Gelbard pochodziła z rodziny żydowskiej. Była córką Arona Lejba i Florentyny Gelbardów i zdecydowała się na chrzest przed ślubem. Po zakończeniu I wojny światowej rodzina Różewiczów przeniosła się z Osjakowa w regionie sieradzkim do Radomska, gdzie wkrótce przyszedł na świat Tadeusz – czwarty z pięciorga dzieci. Jego starszy brat Janusz (również poeta) zginął w czasie II wojny światowej, a młodszy brat Stanisław stał się cenionym reżyserem filmowym.
Tadeusz Różewicz rozpoczął edukację w Gimnazjum im. Feliksa Fabianiego w Radomsku w Radomsku, następnie próbował dostać się do Liceum Pedagogicznego w Piotrkowie Trybunalskim, ale nie zdał egzaminu z powodu braku umiejętności w śpiewie. Następnie planował rozpocząć naukę w Liceum Leśnym w Żyrowicach lub w szkole Marynarki Handlowej w Gdyni, jednak wybuch wojny pokrzyżował jego plany.
Po wybuchu II wojny światowej przerwał naukę i rozpoczął pracę w Radomsku jako goniec magazynier w urzędzie niemieckim, a następnie pracował jako urzędnik magistracki odpowiedzialny za kwaterunek. Ostatecznie został uczniem stolarskim w Fabryce Mebli Giętych Thonet. W 1942 roku wstąpił do Armii Krajowej pod pseudonimem „Satyr”. Od czerwca 1943 do listopada 1944 walczył zbrojnie w oddziałach leśnych na terenie kilku powiatów, jednocześnie tworząc poezję i współredagując podziemne pismo „Czyn Zbrojny”.
Uczestniczył w ruchu oporu, a doświadczenia wojenne głęboko wpłynęły na jego twórczość. Strata brata Janusza i bolesne przeżycia związane z brutalnością wojny ukształtowały jego pesymistyczną, ale przenikliwą wizję człowieka, świata i cywilizacji. Wojna stała się głównym tematem w jego poezji i dramatach, w których często poruszał problemy moralne związane z przemocą i dehumanizacją.
Różewicz rozpoczął swoją twórczość literacką jeszcze przed wojną, publikując swoje młodzieńcze utwory w czasopismach „Pod znakiem Marii” oraz „Czerwone Tarcze”. W 1944 roku, wspólnie z bratem Januszem, wydał zbiór zatytułowany „Echa leśne”, a dwa lata później opublikował zbiór satyrycznych wierszy i prozy „W łyżce wody”. Jego prawdziwy literacki debiut to jednak tomik poezji „Niepokój”, wydany w 1947 roku.
Po wojnie osiedlił się w Częstochowie, gdzie poznał Juliana Przybosia, który pomógł mu przenieść się do Krakowa. Tam zdał maturę i rozpoczął studia z zakresu historii sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim, które jednak porzucił, aby poświęcić się twórczości literackiej. W 1947 roku zadebiutował tomem poezji „Niepokój”, który natychmiast zyskał uznanie krytyków i czytelników. Zbiór ten nawiązujący do wojennych doświadczeń, zawierał pesymistyczne, oszczędne w formie wiersze, które wyznaczyły nową estetykę w polskiej poezji – antyestetyzm, zerwanie z klasycznymi kanonami piękna, a także odejście od tradycyjnych form poetyckich. „Niepokój” zapoczątkował charakterystyczny styl Różewicza – prosty, wymowny język, zdominowany przez refleksje nad kondycją natury człowieka w obliczu doświadczanych tragedii.
W Krakowie zaprzyjaźnił się z twórcami neoawangardy, m.in. Tadeuszem Kantorem, Jerzym Nowosielskim, Andrzejem Wajdą i Andrzejem Wróblewskim. W 1950 roku wyjechał na rok do Budapesztu. Po powrocie, z powodu trudnych warunków mieszkaniowych, przeniósł się do Gliwic, gdzie poślubił Wiesławę Kozłowską. Wspólnie doczekali się dwóch synów: Kamila i Jana.
W tym okresie Różewicz zmagał się z problemami materialnymi oraz ostrą krytyką literacką. Dopiero po śmierci Stalina w 1953 roku i wraz z nadejściem odwilży politycznej w Polsce, zmieniła się zarówno sytuacja społeczna, jak i stosunek krytyki do jego twórczości.
W latach 50. i 60. Różewicz rozwijał swoje zainteresowania teatrem i dramatem. W 1960 roku napisał jeden z najważniejszych polskich dramatów powojennych – „Kartoteka”, który stał się manifestem „nowego teatru”. W sztuce tej główny bohater, bezimienny Everyman bezwładnie leży na łóżku, podczas gdy wokół niego przetaczają się obrazy z jego życia, przeplatając się z absurdalnymi sytuacjami i dialogami. „Kartoteka” otworzyła nowy rozdział w polskim dramacie, wprowadzając elementy absurdu i groteski. W kolejnych dekadach Różewicz napisał kolejne sztuki, m.in. „Stara kobieta wysiaduje” (1968) i „Do piachu” (1979), które wywoływały żywe dyskusje krytyków w środowisku teatralnym oraz wśród widzów. Jego twórczość poetycka, dramatyczna i prozatorska koncentrowała się na krytyce współczesnej cywilizacji, zagubieniu człowieka w zmechanizowanym świecie oraz pustce egzystencjalnej.
Różewicz rozwinął oryginalną wizję teatru, czerpiącą z paryskiej awangardy (np. Becketta i Ionesco), ale jednocześnie silnie autobiograficzną i zakorzenioną w polskiej tradycji. Jego teatr łączy realizm, fragmentaryczność, poetyckość i elementy absurdu, tworząc wyjątkową koncepcję dramatyczną.
W poezji (podobnie jak w dramacie) Tadeusz Różewicz porzucał tradycyjne formy i schematy na rzecz prostoty, często szokującej i brutalnej w swoim przekazie. Jego wiersze są pozbawione ozdobników, mocno zrytmizowane, bliskie językowi potocznemu, co czyniło je przystępnymi, ale jednocześnie głęboko refleksyjnymi.
Poezja Tadeusza Różewicza oddaje tragizm jednostki osamotnionej i zagubionej w powojennej rzeczywistości, pełnej śmierci, okrucieństwa, obojętności oraz unifikacji cywilizacyjnej. Jego twórczość to wyraz traumy osoby zranionej przez wojnę, a bohater jego wierszy staje się zagrożony chaosem i dezintegracją. W utworach takich jak Przepaść czy Koncert życzeń Różewicz porusza temat prostych, podstawowych wartości, takich jak życzliwość, dobroć oraz przywiązanie do rodzinnych stron.
Pod względem formy, Różewicz kontynuuje tradycję awangardową, przede wszystkim poprzez użycie wiersza wolnego i zdaniowego. Budowa jego wierszy, jak wskazuje Tadeusz Drewnowski, jest kubistyczna – każda strofa funkcjonuje jako osobny element, zarówno pod względem znaczenia, jak i kompozycji.
W 1991 roku Różewicz otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Miasta Radomska, a w 1999 został uhonorowany Nagrodą Literacką im. Władysława Reymonta za całokształt twórczości. W 2000 roku zdobył prestiżową Nagrodę Literacką „Nike” za tomik poetycki „Matka odchodzi” (1999). Kilkukrotnie, w 1968 roku, w latach 70. i na początku lat 80., był wymieniany jako poważny kandydat do Literackiej Nagrody Nobla, ale ostatecznie nagrodę otrzymał wtedy Czesław Miłosz.
Tadeusz Różewicz należy do grona najczęściej tłumaczonych polskich autorów – jego dzieła przetłumaczono na 49 języków. W 2017 roku ukazał się zbiór „Wiersze i poematy z 'Twórczości’ (1946–2005)”, dokumentujący jego wieloletnią współpracę z miesięcznikiem „Twórczość”, najstarszym polskim czasopismem literackim.
Różewicz był również pisarzem zaangażowanym w życie społeczne i kulturalne Polski. Był członkiem Związku Literatów Polskich, a także współpracował z różnymi czasopismami literackimi. Przez lata jego twórczość była doceniana zarówno w kraju, jak i za granicą. Otrzymał wiele prestiżowych nagród, m.in. Nagrodę Nike w 2000 roku za tomik „Matka odchodzi”, który był poświęcony pamięci jego zmarłej matki. Był również nominowany do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury.
Tadeusz Różewicz zmarł 24 kwietnia 2014 roku we Wrocławiu, gdzie mieszkał przez większą część swojego życia. Różewicz jest postrzegany jako twórca niezwykle przenikliwy, odważny w swojej krytyce świata i nieustannie stawiający pytania o moralność, człowieczeństwo i sens życia w obliczu współczesnych tragedii.
Tadeusz Różewicz tworzył zarówno poezję, prozę, jak i dramaty.
1944 – Echa leśne (tomik poezji)
1947 – Niepokój (tomik poezji, tu też wiersz Ocalony)
1948 – Czerwona rękawiczka (tomik poezji)
1955 – Opadły liście z drzew (zbiór opowiadań)
1955 – Srebrny kłos (tomik poezji, tu m.in. wiersz Przepaść)
1958 – Formy (tomik poezji, tu m.in. wiersz List do ludożerców)
1960 – Kartoteka (dramat)
1960 – Przerwany egzamin (zbiór opowiadań)
1961 – Zielona róża (tomik poezji, wydany razem z Kartoteką)
1961 – Głos Anonima (tomik poezji, tu m.in. wiersz Et in Arcadia ego)
1962 – Nic w płaszczu Prospera (tomik poezji)
1962 – Grupa Laokoona (dramat)
1964 – Świadkowie albo Nasza mała stabilizacja (dramat)
1965 – Wyszedł z domu (dramat)
1965 – Śmieszny staruszek (dramat)
1969 – Stara kobieta wysiaduje (dramat)
1970 – Akt przerywany (dramat)
1970 – Śmierć w starych dekoracjach (zbiór opowiadań)
1971 – Rajski ogródek (dramat)
1972 – Na czworakach (dramat)
1975 – Wędrówka wędrowca (zbiór opowiadań)
1975 – Białe małżeństwo (dramat)
1977 – Duszyczka (tomik poezji)
1979 – Do piachu (dramat)
1982 – Pułapka (dramat)
1983 – Te kwiaty (zbiór opowiadań)
1996 – Zawsze fragment (tomik poezji)
1997 – Kartoteka rozrzucona oraz Palacz (dramaty)
1998 – Zawsze fragment. Recycling (tomik poezji, nagroda Nike)
1999 – Matka odchodzi (tomik poezji, nagroda Nike)
2001 – Nożyk profesora (tomik poezji, nagroda Nike)
2004 – Wyjście (tomik poezji, nagroda Nike)
2007 – Nauka chodzenia. Gehen lernen (tomik poezji)
2008 – Kup kota w worku. Work in progress (tomik poezji)
2013 – Flagi (zbiór opowiadań)
Jeden z wielu Ja jeden z wielu ukryty wśród miliarda Wstydzę się że jestem Uczeni panowie profesorowie Vogt Burch i inni mówią że miliard ludzi jest na świecie niepotrzebny Za dużo jest ludzi więc człowiekowi wstyd że żyje Tyle tego biali żółci czarni czerwoni wszyscy chcą jeść ubierać się oddychać kochać Ach oni mają sny … Przeczytaj wiersz
Jak dobrze mogę zbierać jagody w lesie myślałem nie ma lasu i jagód. Jak dobrze mogę leżeć w cieniu drzewa myślałem drzewa już nie dają cienia. Jak dobrze Jestem z tobą tak mi serce bije myślałem człowiek nie ma serca.
We śnie kocha mnie Żona wszystko staje się jasne lekkie we mnie dokoła potem przebudzenie rzeczywistości ślepe uderzenia raz koło razu jestem skazany na życie które jest upadkiem tylko dzieci przebijają ściany naszego więzienia ptasimi głosami przy herbacie ordynarna kłótnia z Żoną oko za oko ząb za ząb życie cuchnie jak gąbka nasiąka strachem gniewem … Przeczytaj wiersz
Próbowałem sobie przypomnieć ten piękny nie napisany wiersz ukształtowany w nocy prawie dojrzały zanurzał się roztapiał w świetle dnia nie istniał wiersz był prawdopodobnie wierszem o sobie samym jak perła jest opisem perły a motyl opisem motyla chwilami czułem go na języku i niespokojny czekałem na przemienienie w słowo ten gasnący w świetle dziennym wiersz … Przeczytaj wiersz
niczego nie tłumaczy niczego nie wyjaśnia niczego się nie wyrzeka nie ogarnia sobą całości nie spełnia nadziei nie stwarza nowych reguł gry nie bierze udziału w zabawie ma miejsce zakreślone które musi wypełnić jeśli nie jest mową ezoteryczną jeśli nie mówi oryginalnie jeśli nie zadziwia widocznie tak trzeba jest posłuszna własnej konieczności własnym możliwościom i … Przeczytaj wiersz
To obcy człowiek czego chce o kogo pyta to nieznajomy pewnie zbłądził albo się omylił mówi że nas szuka lecz nie zna nazwiska kogo pan szuka taki tu nie mieszka to jakiś pijak może pomylony uparcie twierdzi że właśnie nas szuka lecz my go nie znamy kto to jest Nie mogę wejść do waszego domu … Przeczytaj wiersz
Zwracam się do was kapłani nauczyciele sędziowe artyści szewcy lekarze referenci i do ciebie mój ojcze Wysłuchajcie mnie Nie jestem młody niech was smukłość mego ciała nie zwodzi ani tkliwa biel szyi ani jasność otwartego czoła ani puch nad słodką wargą ni śmiech cherubiński ni krok elastyczny Nie jestem młody niech was moja niewinność nie … Przeczytaj wiersz
Kochani ludożercy Nie patrzcie wilkiem Na człowieka Który pyta o wolne miejsce W przedziale kolejowym Zrozumcie Inni ludzie też mają Dwie nogi i siedzenie Kochani ludożercy Poczekajcie chwilę Nie depczcie słabszych Nie zgrzytajcie zębami Zrozumcie Ludzi jest dużo będzie jeszcze więcej więc posuńcie się trochę Ustąpcie Kochani ludożercy Nie wykupujcie wszystkich Świec, sznurowadeł i makaronu … Przeczytaj wiersz
największym wydarzeniem w życiu człowieka są narodziny i śmierć Boga ojcze Ojcze nasz czemu jak zły ojciec nocą bez znaku bez śladu bez słowa czemuś mnie opuścił czemu ja opuściłem Ciebie życie bez boga jest możliwe życie bez boga jest niemożliwe przecież jako dziecko karmiłem się Tobą jadłem ciało piłem krew może opuściłeś mnie kiedy … Przeczytaj wiersz
Mam dwadzieścia cztery lata Ocalałem Prowadzony na rzeź. To są nazwy puste i jednoznaczne: Człowiek i zwierzę Miłość i nienawiść Wróg i przyjaciel Ciemność i światło. Człowieka tak się zabija jak zwierzę Widziałem: Furgony porąbanych ludzi Którzy nie zostaną zbawieni. Pojęcia są tylko wyrazami: Cnota i występek Prawda i kłamstwo Piękno i brzydota Męstwo i … Przeczytaj wiersz
Zapomnijcie o nas o naszym pokoleniu żyjcie jak ludzie zapomnijcie o nas my zazdrościliśmy roślinom i kamieniom zazdrościliśmy psom chciałbym być szczurem mówiłem wtedy do niej chciałabym nie być chciałabym zasnąć i zbudzić się po wojnie mówiła z zamkniętymi oczami zapomnijcie o nas nie pytajcie o naszą młodość zostawcie nas
Kiedy już wszystkie kobiety z transportu ogolono czterech robotników miotłami zrobionymi z lipy zamiatało i gromadziło włosy Pod czystymi szybami leżą sztywne włosy uduszonych w komorach gazowych w tych włosach są szpilki i kościane grzebienie Nie prześwietla ich światło nie rozdziela wiatr nie dotyka ich dłoń ani deszcz ani usta W wielkich skrzyniach kłębią się … Przeczytaj wiersz
Jesień ptaszek bursztynowy przejrzysty z gałązki na gałązkę nosi kroplę złota. Jesień ptaszek rubinowy świetlisty z gałązki na gałązkę nosi kroplę krwi. Jesień ptaszek lazurowy umiera z gałązki na gałązkę kropla deszczu spada.