Neoromantyzm to nurt literacki, który pojawił się pod koniec XIX wieku jako reakcja na racjonalizm pozytywizmu i związany z nim kult nauki, rozumu oraz pracy u podstaw. Neoromantyzm był próbą przywrócenia głębi duchowej i metafizycznej po okresie dominacji myśli pozytywistycznej. W poezji neoromantyzm oznacza powrót do spirytualizmu i wartości romantycznych, takich jak uczuciowość, indywidualizm, duchowość, tajemniczość oraz fascynacja naturą i światem wewnętrznym człowieka. W neoromantyzmie emocje dominują nad rozumem, a duchowa sfera rzeczywistości przeważa nad tą materialną. To, co niewidzialne – uczucia, przeżycia wewnętrzne – zyskało większe znaczenie niż rozumowe postrzeganie świata – były ważniejsze niż mędrca szkiełko i oko. Nurt ten był szczególnie widoczny w literaturze Młodej Polski (lata 1890–1918), ale jego wpływy sięgały także okresu międzywojennego.
Neoromantyzm w poezji charakteryzuje się subiektywizmem – poeta często ukazuje świat przez pryzmat własnych przeżyć, emocji i doznań. Pojawia się też figura artysty jako jednostki wyjątkowej, nierzadko niezrozumianej przez społeczeństwo, zbliżonej do romantycznego bohatera wyobcowanego i tragicznego. Neoromantyzm przede wszystkim odzwierciedla indywidualną duchowość twórcy. Wykazuje typowe cechy modernizmu, a poeta jawi się jako wyjątkowa jednostka – niemal kapłan sztuki – obdarzona szczególną wrażliwością i zdolnością dostrzegania tego, co niedostępne dla zwykłych ludzi.
Bohaterowie dzieł neoromantycznych to wrażliwe jednostki, często skazane na samotność właśnie przez swoją emocjonalność i odmienność. Taka postawa prowadziła ich do pesymizmu i melancholii. Artysta epoki neoromantyzmu znów urasta do rangi wyjątkowej – kogoś, kto widzi głębiej i czuje więcej niż przeciętny człowiek.
W warstwie formalnej neoromantyzm często operuje symbolizmem i impresjonizmem – obrazy są niejednoznaczne, ulotne, nacechowane emocjonalnie. Język poetycki staje się bardziej metaforyczny, nastrojowy i muzyczny. Często pojawiają się motywy tęsknoty, śmierci, miłości absolutnej, a także poszukiwania sensu istnienia. Inspiracje czerpano z mitologii, symboliki, filozofii Schopenhauera i Nietzschego, a także z folkloru i baśniowości.
Przykładami poetów neoromantycznych są Kazimierz Przerwa-Tetmajer, który w swoich wierszach ukazywał dekadencki smutek i zwątpienie, oraz Jan Kasprowicz, który przechodził od pesymizmu do ekspresyjnych hymnów religijnych. Inni ważni twórcy to Leopold Staff i Bolesław Leśmian, znani z liryzmu, symboliki i fascynacji duchowością oraz światem wyobraźni.
Sto lat niewoli — o Boże nasz, Krwi, tylu cierpień i tylu łez: O karz nas Panie za grzechy karz, — Ale niewoli zbliż kres! Tyś jeden tylko nad nami Bóg, Tyś jeden Panem i ojcem nam — Oto Twe prawa podeptał wróg, Ty pychę jego złam. Ileż to razy wierny lud Twój, Po mściwy … Przeczytaj wiersz
Ucz się dziecino! masz książkę cudną! Nauka starczy za wszystkie skarby! Chociaż to niby trochę przytrudno, Odrazu ująć figielki w karby! Lecz jak się wdrożysz kochane dziecię, To z książką dalej pójdzie ci łatwo: Zawsze początek trudny na świecie, A bez mozołu nic niema dziatwo! Lecz się tak pracą nie trwóż dalece, Nauka pójdzie łatwo: … Przeczytaj wiersz
Ojczyzną dziecię, to bracia twoi, Twoi ojcowie i twoje matki! Dawni rycerze w skrzydlatej zbroi, Dumne pałace i kmiece chatki! Ojczyzną dziecię — to łany twoje, To groby przodków skryte żałobą! Rodzinne gaje, łąki i zdroje, I te niebiosa co lśnią nad tobą! Ojczyzną twoją chłopię sarmackie: To pieśń wolności i łzy tułackie!
Eviva l’arte! Człowiek zginąć musi — Cóż, kto pieniędzy nie ma, jest pariasem, Nędza porywa za gardło i dusi — Zginąć, to zginąć, jak pies, a tymczasem, Choć życie nasze splunięcia nie warte: Eviva l’arte! Eviva l’arte! Niechaj pasie brzuchy Nędzny filistrów naród! My artyści, My, którym często na chleb braknie suchy, My, do jesiennych … Przeczytaj wiersz
Szedł po świecie Bajdała, Co go wiosna zagrzała, — Oprócz siebie — wiódł szkapę, oprócz szkapy — wołu, Tyleż tędy, co wszędy, szedł z nimi pospołu. Zachciało się Bajdale Przespać upał w upale, Wypatrzył zezem ściółkę ze mchu popod lasem, Czy dogodna dla karku — spróbował obcasem. Poległ cielska tobołem Między szkapą a wołem, Skrzywił … Przeczytaj wiersz