Starożytność to jedna z najstarszych epok literackich, obejmująca okres od narodzin cywilizacji greckiej i rzymskiej, aż po upadek cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 roku n.e. Epoka ta była fundamentem dla późniejszych tradycji literackich, filozoficznych i artystycznych, które miały głęboki wpływ na kształtowanie się zachodniej kultury. W literaturze starożytnej, wyraźnie wyróżniały się dwie główne cywilizacje: grecka i rzymska, które, choć różniły się w zakresie języka, idei i form literackich, to jednak przez całe stulecia wzajemnie się przenikały i inspirowały. Starożytność była okresem, w którym literatura stała się ważnym narzędziem kształtowania idei filozoficznych, moralnych, politycznych, a także religijnych. Przez ten czas kształtowały się fundamenty literatury, które miały długotrwały wpływ na kolejne epoki.
Podstawą literatury starożytnej była mowa, ponieważ wczesne formy literackie, takie jak eposy, poezja liryczna czy dramaty, były pierwotnie wykonywane ustnie. Z czasem, szczególnie w kulturze greckiej, zaczęto spisywać te dzieła, co pozwoliło na ich zachowanie i przekazanie przyszłym pokoleniom. W literaturze starożytnej ważną rolę odgrywały utwory poetyckie, filozoficzne i dramatyczne, które były zarówno wyrazem osobistych przeżyć twórców, jak i sposobem przekazywania uniwersalnych prawd o człowieku i świecie.
W literaturze greckiej szczególną rolę odegrały eposy, takie jak „Iliada” i „Odyseja” Homera, które stały się fundamentem literatury zachodniej. Eposy te, opowiadające o wojnie trojańskiej i podróży Odyseusza, wciąż stanowią klasyczne przykłady literatury heroicznej. W greckiej literaturze starożytnej pojawiły się również dramaty, z których najbardziej znane to tragedie, takie jak dzieła Sofoklesa („Antygona”, „Edyp Król”) i Eurypidesa („Medea”, „Elektra”). Tragedia grecka, oprócz przedstawiania dramatycznych losów bohaterów, miała na celu wywołanie katharsis, oczyszczenia emocjonalnego poprzez wzbudzenie litości i trwogi. Z kolei komedia, reprezentowana przez Arystofanesa, stanowiła satyrę na ówczesne społeczeństwo i politykę, często w sposób groteskowy i pełen absurdu.
Wśród najważniejszych twórców filozoficznych tej epoki wyróżniają się Sokrates, Platon i Arystoteles. Sokrates, choć nie pozostawił po sobie żadnych zapisanych dzieł, stał się postacią kluczową dla rozwoju filozofii. Jego metoda dialogowa, polegająca na zadawaniu pytań, miała na celu dojście do prawdy przez samodzielne odkrywanie odpowiedzi. Platon, uczeń Sokratesa, w swoich dziełach filozoficznych, takich jak „Państwo” czy „Fedon”, rozwijał idee idealizmu, twierdząc, że świat materialny jest jedynie cieniem doskonałych idei. Arystoteles natomiast wprowadził racjonalizm, uznając, że prawda jest dostępna przez doświadczenie i rozumowanie. Jego filozofia, szczególnie „Metafizyka” oraz „Polityka”, miały ogromny wpływ na późniejsze wieki.
Również w literaturze rzymskiej ważną rolę odegrały eposy, takie jak „Eneida” Wergiliusza, która nawiązywała do greckich tradycji epickich, ale wprowadzała wątek narodzin rzymskiego imperium. Rzym, w odróżnieniu od Grecji, szczególnie w literaturze, koncentrował się na tematach moralnych, społecznych i politycznych. Wśród innych znanych twórców rzymskich byli Horacy, który w swoich „Odach” łączył refleksję filozoficzną z poezją liryczną, oraz Owidiusz, autor „Metamorfoz”, w których przedstawiał opowieści o przemianach w mitologii.
W literaturze starożytnej bardzo ważne były również dzieła filozoficzne, które miały ogromny wpływ na rozwój myśli europejskiej. Stoicyzm, którego przedstawicielami byli Zenon z Kition, Epiktet i Marek Aureliusz, promował postawę wewnętrznej siły i opanowania wobec zewnętrznych trudności. Epicureizm, założony przez Epikura, kładł nacisk na przyjemność jako cel życia, ale rozumianą jako umiar i brak cierpienia.
W kontekście nurtów literackich, zarówno w Grecji, jak i w Rzymie, szczególną rolę odgrywał dualizm między idealizmem, a realizmem. Grecy przedstawiali często idealizowane obrazy bohaterów, natomiast Rzymianie wprowadzili bardziej realistyczne podejście do przedstawiania postaci i wydarzeń, szczególnie w literaturze historycznej i politycznej.
W literaturze starożytnej pojawiły się także pierwsze próby literackiego porządkowania i systematyzowania wiedzy. Grecka literatura filozoficzna, szczególnie dzieła Arystotelesa, stanowiły fundamenty późniejszych prac naukowych w wielu dziedzinach, takich jak logika, etyka czy polityka. Literatura rzymska natomiast, szczególnie dzieła takie jak „De Rerum Natura” Lukrecjusza, wprowadzały elementy naukowego i przyrodniczego podejścia do otaczającego świata.
Podsumowując, literatura starożytna była niezwykle różnorodna i obejmowała zarówno poezję, filozofię, jak i dramat. To epoka, w której narodziły się podstawowe idee, które kształtowały literaturę, filozofię i naukę na wiele wieków, a jej wpływ jest widoczny w literackich i filozoficznych tradycjach aż do czasów współczesnych.