Barok to epoka literacka trwająca od końca XVI wieku do połowy XVIII wieku, wykształciła się w kontekście przemian społecznych, politycznych, religijnych i naukowych, które miały miejsce w Europie w tym okresie. Barok był odpowiedzią na kryzys wartości średniowiecznych i renesansowych, na konflikty religijne, wojny oraz zmiany w postrzeganiu świata. Cechy baroku, zarówno w literaturze, jak i sztuce, obejmowały duży kontrast, teatralność, bogactwo form, przepych, a także refleksję nad przemijaniem i nietrwałością ludzkiego życia. To epoka, która wyraziła szczególny pesymizm i lęk przed nieuchronną śmiercią, a zarazem fascynację tym, co doczesne i materialne.
Barokowy światopogląd był ściśle związany z kontrreformacją – ruchem katolickim, który stawiał opór protestantyzmowi i dążył do odrodzenia Kościoła katolickiego. W wyniku tego procesu nastąpiło zwrócenie uwagi na duchowość, religijność i cnoty, ale także na ich zewnętrzny, widowiskowy wyraz w sztuce i literaturze. W literaturze barokowej pojawiły się liczne dzieła o tematyce religijnej, a także filozoficzne refleksje na temat przemijania, śmierci, kruchości ludzkiego losu oraz dążenia do transcendencji.
Ramy czasowe baroku
Ramy czasowe baroku obejmują zatem przełom XVI i XVII wieku, z kulminacyjnym rozkwitem w XVII wieku, kiedy to barok osiągnął swoje apogeum, i trwał do połowy XVIII wieku, kiedy zaczęły dominować tendencje oświeceniowe. Choć barok miał swoje różne odmiany w poszczególnych krajach, był to okres, w którym literatura osiągnęła pełnię rozwoju w zakresie dramatów, poezji, a także eseistyki.
Literatura baroku
Głównymi twórcami literatury barokowej byli pisarze, którzy łączyli cechy poezji religijnej, filozoficznej i refleksyjnej z elementami światowego realizmu. W Polsce do takich twórców należą przede wszystkim Jan Andrzej Morsztyn, który stanowił przedstawiciela poezji dworskiej, oraz Wacław Potocki, autor dzieł o charakterze moralizatorskim. W innych krajach Europejskich szczególnie znaczący byli tacy pisarze jak Pedro Calderón de la Barca i Lope de Vega, którzy tworzyli w Hiszpanii. W Anglii barok reprezentował John Milton, autor „Raju utraconego”, który w swoim monumentalnym dziele poruszał tematykę religijną, moralną oraz filozoficzną. W Niemczech warto wymienić grupę poetów takich jak Andreas Gryphius, którzy w swoich wierszach przedstawiali zarówno tragizm ludzkiego losu, jak i problematykę religijną.
W literaturze baroku, obok pietyzmu i religijności, szczególne miejsce zajmowały dwa nurty: konceptyzm i marinizm. Konceptyzm, ściśle związany z literaturą włoską, stawiał na oryginalność formy i umiejętność tworzenia zaskakujących, złożonych metafor i koncepcji. Z kolei marinizm, popularny w Hiszpanii i Włoszech, charakteryzował się wyszukanym stylem, bogactwem metafor i przesadną ekspresją, co miało na celu wywołanie efektu zaskoczenia i zachwytu odbiorcy. W literaturze polskiej marinizm reprezentował m.in. Morsztyn, który stosował ten styl w swojej poezji.
Ważnym zjawiskiem literackim baroku był także rozwój dramatu, zwłaszcza w Hiszpanii i Francji. Hiszpański teatr barokowy, reprezentowany przez Calderóna de la Barca, był pełen symboliki i głębokich refleksji nad ludzką egzystencją, wątpliwościami moralnymi i religijnymi. W literaturze francuskiej barok objawiał się głównie w twórczości dramaturgów takich jak Pierre Corneille, który wykształcił gatunek tragedii klasycznej.
Również w poezji barokowej pojawiały się liczne motywy związane z przemijaniem, śmiercią, oraz marnością ludzkiego istnienia, jak np. motyw vanitas. Barokowa poezja stawiała na efektywność środków wyrazu, stosując kontrasty, zaskakujące zestawienia i liczne figury stylistyczne. Poeci często podkreślali ulotność życia, a tematyka śmierci, memento mori, była szczególnie widoczna w twórczości barokowych twórców.
W kontekście filozofii, barok oddziaływał na literaturę przez wpływy myśli kartezjańskiej i pasjańskiej. Kartezjusz, podkreślając rolę rozumu i metodologii w poznaniu, inspirował niejednego twórcę do poszukiwań prawdy w zakresie ludzkiego umysłu. Natomiast wpływy pasjonizmu w literaturze baroku zdominowały wyobrażenie o silnych uczuciach, namiętnościach i sprzecznościach w ludzkiej duszy.
Barok w literaturze, mimo swojego pesymistycznego tonu i zainteresowania marnością świata, był również okresem, w którym rozwijały się najróżniejsze formy literackie, od poezji lirycznej po dramat, i stworzył fundamenty dla późniejszych prądów literackich. Jego wpływ na kulturę europejską trwał przez wieki, a dzieła barokowych twórców są nadal obecne w kanonach literatury światowej.