Literatura parenetyczna to rodzaj piśmiennictwa, który pełni funkcję dydaktyczną i wychowawczą, mając na celu przekazywanie określonych wzorców postępowania oraz wartości moralnych i społecznych. Nazwa pochodzi od greckiego słowa parenesis, oznaczającego „napomnienie” lub „rada”. Głównym zadaniem tego rodzaju literatury jest formowanie postaw, inspirowanie odbiorców do naśladowania wzorców osobowych oraz kształtowanie moralności jednostki i społeczeństwa.
Literatura parenetyczna wywodzi się ze starożytnej Grecji, gdzie Platon i Arystoteles stworzyli fundamenty dla ogólnych ideałów człowieka. Platon w swoich dziełach, takich jak Państwo, wskazywał na cnoty religijności, męstwa, umiarkowania i sprawiedliwości, które można rozwijać poprzez harmonijne wychowanie duchowe i cielesne. Arystoteles z kolei wprowadził rozróżnienie między kwestiami moralnymi a religijnymi, utożsamiając cnotę z odpowiedzialnością obywatelską.
Pedagogika starożytna wykształciła wzorce osobowe, które stały się inspiracją dla literatury parenetycznej. Izokrates zapoczątkował tworzenie „zwierciadeł władców”, akcentując znaczenie wychowania od wczesnych lat życia. Zasady te kontynuował Plutarch z Cheronei w swoim traktacie O wychowaniu dzieci, który uznano za klasykę pedagogiki, wpływającą na literaturę dydaktyczną i moralistyczną w późniejszych epokach.
Można wyróżnić dwa główne rodzaje przekazu parenetycznego. Pierwszy opiera się na tworzeniu literackich wzorców idealnych postaci, reprezentujących określone role. Wzorce te pojawiają się w różnych gatunkach literackich, takich jak bajka, parabola, egzemplum, biografia, romans czy nowela. Drugi typ przekazu przyjmuje formę wypowiedzi perswazyjnej, która porządkuje i promuje konkretne cechy oraz proponuje metody ich rozwijania. Realizuje się on w klasycznych gatunkach parenetycznych, takich jak traktat czy zwierciadło, ukierunkowanych na praktyczne wskazówki wychowawcze.
Literatura parenetyczna w średniowieczu
Literatura parenetyczna była szczególnie popularna w średniowieczu i renesansie, kiedy to pełniła istotną rolę w przekazywaniu wzorców zachowań zgodnych z ówczesnymi ideałami religijnymi i społecznymi. Utwory tego rodzaju często przedstawiały idealne postaci, takie jak święci, rycerze, władcy czy ascetów, które służyły jako wzory do naśladowania. Przykładami takich dzieł są „Legenda aurea” Jakuba de Voragine czy hagiografie opisujące żywoty świętych, jak np. „Kwiatki świętego Franciszka”. W literaturze świeckiej natomiast znajdziemy takie teksty, jak średniowieczne kroniki czy traktaty rycerskie, które propagowały ideały męstwa, honoru i wierności, czego przykładem może być „Pieśń o Rolandzie”.
Charakterystycznym elementem literatury parenetycznej jest wyraźnie określony cel wychowawczy, który często wyrażany jest za pomocą bezpośrednich rad, napomnień lub opisów pożądanych zachowań. Tego typu teksty często przybierają formę dialogu, traktatu, listu czy biografii, co ułatwia przekazywanie treści dydaktycznych. Przekaz literacki bywa wzbogacony o metafory, przypowieści czy przykłady z życia, co czyni go bardziej przystępnym i skutecznym.
Przykłady literatury parenetycznej
W literaturze polskiej odnajdujemy wielu twórców, których dzieła pełnią funkcje parenetyczne, podejmując tematykę moralną, etyczną oraz społeczną. Jan Kochanowski, renesansowy poeta, w swoich „Trenach” ukazywał filozoficzne rozważania nad przemijaniem, cierpieniem i wartościami moralnymi, a także w „Fraszkach” dotykał problemów etycznych. W polskiej literaturze przykłady parenetyczne można znaleźć w dziełach takich jak „Żywot człowieka poczciwego” Mikołaja Reja, który przedstawia ideał uczciwego życia cnotliwego ziemianina, oddanego pracy na roli i żyjącego w zgodzie z naturą, promując w ten sposób wzór moralny do naśladowania. Innym przykładem są „Kazania sejmowe” Piotra Skargi, w których autor nawołuje do moralnej odnowy społeczeństwa i krytykuje jego wady. Jezuita i kaznodzieja Piotr Skarga, w swoich kazaniach moralnie napominał polską szlachtę, przypominając jej o odpowiedzialności za dobro wspólne. Ignacy Krasicki, znany jako książę poetów, w satyrycznych dziełach takich jak „Myszeida” i „Monachomachia” krytykował wady społeczeństwa oraz duchowieństwa, ukazując je w humorystyczny sposób. Te utwory łączy cel dydaktyczny i parenetyczny, mający na celu kształtowanie postaw czytelników.
Współcześnie literatura parenetyczna nie jest już tak popularna, jednak jej cechy można dostrzec w tekstach publicystycznych, poradnikach czy dziełach literatury motywacyjnej. Nadal pełni rolę narzędzia przekazywania wartości i kształtowania postaw, choć jej formy uległy znacznemu przekształceniu w odpowiedzi na zmieniające się potrzeby czytelników.
Zobacz także: