Nurt literacki (prąd literacki, kierunek literacki) to termin z zakresu historii literatury, bardziej szczegółowe niż okres literacki, określający zespół cech artystycznych, ideowych, stylistyczno-językowych oraz kompozycyjnych wspólnych dla określonej grupy dzieł literackich powstających w danym czasie i miejscu. Nurt obejmuje podobieństwo w sposobie postrzegania świata, stylu pisania, podejmowanej tematyce, a także środkach artystycznego wyrazu. W literaturze nurty często pokrywają się z epokami literackimi, ale mogą też funkcjonować niezależnie, jako prądy ideowe czy artystyczne istniejące równolegle lub w opozycji do siebie.
Powstanie nurtu literackiego może być efektem świadomej inicjatywy pisarzy – na przykład poprzez ogłoszenie manifestu czy opracowanie programu artystycznego – lub może wynikać z szerszego dyskursu kulturowego. Nurt literacki formuje się wokół wspólnych idei lub podobnego spojrzenia na świat jego twórców, jak również wokół zbliżonej poetyki, czyli sposobu konstruowania utworów. Charakterystyczne są też wspólne tematy, motywy oraz preferowane środki wyrazu – językowe, stylistyczne i kompozycyjne – które razem definiują specyfikę danego kierunku.
Nurt literacki jest pojęciem znaczeniowo węższym w stosunku do okresu literackiego oraz epoki literackiej.
Prądy literackie
Antropocentryzm – to ogląd filozoficzny i kulturowy stawiający człowieka w centrum wszechświata. Zakłada nadrzędność ludzkiego rozumu, godności i możliwości poznawczych nad innymi bytami i zjawiskami.
Bajronizm – model bohatera literackiego wzorowanego na postaciach z utworów Byrona – indywidualisty, zbuntowanego, tajemniczego, cierpiącego, często skazanego na samotność i wewnętrzne rozdarcie.
Dekadentyzm – to nurt literacki wyrażający pesymizm, poczucie schyłku kultury, bezsens życia. Charakteryzuje się melancholią, biernością, ucieczką od rzeczywistości i fascynacją śmiercią oraz sztuką.
Ekspresjonizm – nurt awangardowy XX wieku, koncentrował się na wewnętrznych przeżyciach człowieka, często dramatycznych, wyrażanych w sposób intensywny, nawet brutalny. Ekspresjonizm to kierunek artystyczny i literacki wyrażający silne emocje, subiektywizm, dramatyzm. Przeciwstawia się realizmowi, deformuje rzeczywistość, by oddać wewnętrzne przeżycia i niepokoje jednostki. Obecny w twórczości Tadeusza Micińskiego czy Brunona Schulza.
Faustyzm – postawa wyrażająca pragnienie nieograniczonego poznania, dążenie do absolutu i przekraczania granic ludzkich możliwości. Nazwa pochodzi od postaci Fausta z dramatu Goethego.
Franciszkanizm – to postawa inspirowana życiem i nauką św. Franciszka z Asyżu. Głosi miłość do przyrody, pokorę, prostotę życia, wrażliwość na cierpienie oraz braterstwo ze wszystkimi stworzeniami.
Futuryzm – to awangardowy nurt XX wieku głoszący zerwanie z tradycją. Fascynował się postępem technicznym, dynamiką, szybkością, przemocą i nowoczesnością. W sztuce dominował bunt, ekspresja i energia.
Groteska – to środek artystyczny łączący sprzeczności – powagę z komizmem, piękno z brzydotą. Deformuje rzeczywistość, wywołuje niepokój lub śmiech, często służy krytyce społecznej lub egzystencjalnej.
Humanizm – to postawa skupiona na człowieku, jego godności, wolności, rozumie i możliwościach twórczych. Promuje rozwój intelektualny, moralny i duchowy jednostki oraz szacunek wobec innych.
Impresjonizm – impresjonizm literacki to styl wyrażający ulotne wrażenia, nastroje, zmysłowe odczucia. Skupia się na subiektywnym odbiorze rzeczywistości, stosuje język pełen metafor, dźwięków i zmysłowych obrazów.
Irracjonalizm – to pogląd filozoficzny odrzucający wyłączność rozumu. Podkreśla znaczenie intuicji, emocji, wiary i przeżyć duchowych w poznaniu świata. Często towarzyszy sztuce i religii.
Katastrofizm – to postawa wyrażająca przekonanie o nadchodzącej zagładzie cywilizacji, świata lub wartości. Dominują w niej pesymizm, lęk, poczucie kryzysu i nieuchronnej katastrofy historycznej lub duchowej.
Klasycyzm – powstał w na przełomie XVI i XVII wieku i rozwinął się w epoce Oświecenia, odwoływał się do wzorców antycznych (Grecja, Rzym). Cechowała go harmonia, umiar, łagodność formy, podporządkowanie regułom. W Polsce reprezentowany m.in. przez Ignacego Krasickiego.
Ludowość – to inspiracja kulturą ludu – językiem, obrzędami, wierzeniami, pieśniami. Obecna w romantyzmie i Młodej Polsce, często idealizuje wieś i prostotę życia, ukazuje autentyzm folkloru.
Manieryzm – to styl przejściowy między renesansem, a barokiem. Charakteryzuje się sztucznością, przesadną ozdobnością, wyrafinowaną formą i skomplikowaną symboliką, często wyrażając niepokój i napięcie duchowe.
Mesjanizm – to przekonanie o zbawczej misji jednostki lub narodu, szczególnie Polski. Zakłada cierpienie jako warunek odkupienia i duchowe przewodnictwo w przyszłym odrodzeniu ludzkości.
Mistycyzm – to pogląd zakładający możliwość bezpośredniego, duchowego kontaktu człowieka z Bogiem lub absolutem. Opiera się na intuicji, objawieniu, wewnętrznym przeżyciu, a nie na rozumie.
Modernizm – to przełomowy nurt końca XIX wieku, odrzucający realizm i pozytywizm. Skupia się na indywidualizmie, sztuce dla sztuki, symbolice, nastroju oraz kryzysie wartości i tożsamości.
Naturalizm – to kierunek w literaturze ukazujący świat w sposób naukowy, obiektywny i deterministyczny. Bohaterowie są uwarunkowani biologicznie i społecznie, a życie przedstawiane jest bez upiększeń. Naturalizm to rozwinięcie realizmu, z większym naciskiem na biologiczne i środowiskowe uwarunkowania ludzkiego życia. Inspirację czerpał z nauk przyrodniczych. Reprezentowany m.in. przez Emila Zolę.
Neoplatonizm – to filozofia łącząca idee Platona z elementami mistycyzmu. Zakłada istnienie świata idei, duchowej hierarchii bytów oraz dążenie duszy do jedności z absolutem i prawdziwym pięknem.
Neoromantyzm – kierunek odwołujący się do idei romantyzmu: duchowości, uczuciowości, indywidualizmu. Przeciwstawia się racjonalizmowi, podkreśla wyjątkowość artysty i znaczenie emocji oraz wewnętrznego przeżycia.
Okres burzy i naporu – to niemiecki nurt literacki końca XVIII wieku. Głosił kult jednostki, uczucia i wolności. Był buntem przeciwko klasycyzmowi, promował młodość, naturę i niezależność twórczą.
Oniryzm – to technika artystyczna i styl ukazujący świat niczym sen. Przejawia się w surrealistycznych obrazach, zatarciu granic między jawą a snem, iluzją a rzeczywistością.
Parnasizm – to kierunek poetycki drugiej połowy XIX wieku, głoszący kult doskonałej formy, harmonii i piękna. Poezja miała być obiektywna, pozbawiona emocji, oderwana od spraw codziennych.
Postmodernizm – współczesny nurt, charakteryzujący się ironią, grą z konwencją, mieszaniem stylów, intertekstualnością i dystansem do „wielkich narracji”.
Profetyzm – to postawa twórcy-proroka, który przewiduje przyszłość, ostrzega naród, nawołuje do odnowy duchowej i moralnej. Profeta pełni funkcję przewodnika i sumienia społeczeństwa.
Prometeizm to postawa oparta na micie o Prometeuszu – symbolu buntu, poświęcenia dla dobra ludzkości, walki z siłami wyższymi, cierpienia w imię wolności i postępu.
Realizm – przeciwstawiał się romantyzmowi, ukazywał świat w sposób wierny rzeczywistości. Skupiał się na codzienności, problemach społecznych i psychologii postaci.
Secesja – styl w sztuce i literaturze przełomu XIX i XX wieku. Cechuje go dekoracyjność, płynne linie, inspiracje naturą. Głosił autonomię sztuki i indywidualizm twórcy.
Sentymentalizm – to kierunek podkreślający uczuciowość, prostotę, kontakt z naturą. Bohaterowie kierują się sercem, przeżywają silne emocje, a świat przedstawiony ukazuje harmonię z otoczeniem i uczuciami.
Socrealizm – to styl artystyczny narzucony w państwach komunistycznych po II wojnie światowej. Ukazywał rzeczywistość zgodnie z ideologią, promował pracę, kolektywizm, wierność partii i optymizm.
Symbolizm – koniec XIX wieku, silnie związany z modernizmem. Zakładał, że sztuka powinna wyrażać to, co niewidzialne i duchowe, poprzez symbole, nastroje i sugestywne obrazy. Symbolizm to nurt ukazujący rzeczywistość poprzez symbole i znaki. Posługuje się metaforą, wieloznacznością, sugeruje sensy zamiast ich dosłownego przedstawiania, odwołując się do duchowości.
Teocentryzm – to światopogląd stawiający Boga w centrum wszechświata i ludzkiego życia. Charakterystyczny dla średniowiecza, podporządkowuje wszystkie dziedziny istnienia boskiemu porządkowi i woli.
Turpizm – to estetyka ukazująca brzydotę, rozkład i fizjologię. Przeciwstawia się tradycyjnemu pięknu, eksponując tematykę tabu, cierpienia, śmierci, przemijania oraz cielesności w literaturze i sztuce.
Tyrteizm – postawa patriotyczna w literaturze, nawołująca do walki, poświęcenia dla ojczyzny. Nazwa pochodzi od starogreckiego poety Tyrteusza, autora wojennych, mobilizujących pieśni.
Werteryzm – to postawa emocjonalna i egzystencjalna wzorowana na bohaterze „Cierpień młodego Wertera” Goethego. Cechują ją nadwrażliwość, idealizm, nieszczęśliwa miłość, samotność i skłonność do samobójstwa.