„Ballady i romanse” Adama Mickiewicza to wydany w 1822 roku w Wilnie zbiór ballad, będący przełomowym dziełem, które zapoczątkowało epokę romantyzmu w literaturze polskiej. Zbiór składa się z 14 (wydanie z 1822 roku) lub 17 (wydanie z 1899 roku) utworów poetyckich, w których autor łączy elementy ludowości, mistycyzmu i refleksji nad ludzką naturą. „Ballady i romanse” Adama Mickiewicza uznawane są za początek rozwoju ballady w literaturze polskiej oraz manifest romantyzmu. Jednocześnie nawiązują do wcześniejszych gatunków, takich jak duma, dumka i sielanka.
Ballady Mickiewicza czerpią inspirację z tradycji ludowej, co widoczne jest w tematyce, języku i nastroju. Utwory często opowiadają historie o nadprzyrodzonych wydarzeniach, duchach czy moralnych konsekwencjach ludzkich czynów. Mickiewicz wzbogaca ballady elementami nierealistycznymi – pojawiają się duchy, świtezianki, upiory czy kobiety zmieniające się w syreny, których celem jest przywrócenie zakłóconego porządku. Przykładem może być ballada „Romantyczność”, w której autor przeciwstawia światopogląd romantyczny, oparty na uczuciach i intuicji, racjonalizmowi oświeceniowemu. Choć ich istnienie pozostaje niejasne i może być wytworem wyobraźni postaci, autor zachęca do odbioru kierowanego sercem, a nie rozumem, zgodnie z jego słynnymi słowami: „Czucie i wiara silniej mówi do mnie niż mędrca szkiełko i oko”, które stały się symbolem romantyzmu.
Charakterystyczne dla zbioru jest także moralizatorskie przesłanie. W balladach takich jak „Świtezianka” czy „Lilije” Mickiewicz ukazuje nieuchronność kary za złamanie zasad moralnych i naturalnych. Natura odgrywa tu rolę siły sprawiedliwości, działając w harmonii z porządkiem boskim. W „Balladach i romansach” widoczny jest również kontrast między światem ludzkim a duchowym. Mickiewicz ukazuje, że rzeczywistość nie ogranicza się tylko do tego, co widzialne, ale obejmuje również tajemnicze siły, których nie można wyjaśnić rozumem.
Styl utworów łączy prostotę języka ludowego z kunsztowną poetyką, tworząc unikalny nastrój grozy i tajemniczości. „Ballady i romanse” stały się manifestem romantyzmu w Polsce, ukazując odmienny sposób postrzegania świata – pełen emocji, wiary w siły wyższe i szacunku dla ludowej tradycji. Dzieło to na trwałe wpisało się w kanon literatury polskiej.
(Ballada turecka). I. Co się niedawno stało w Iranie, Opowiem światu całemu. Na kaszemirskim usiadł dywanie Basza pośrodku haremu. Pieją Greczynki, pieją Czerkieski, Pląsają branki Kirgisa; U tych w źrenicach szafir niebieski, U tamtych cienie Eblisa. Basza nie widzi, basza nie słucha; Turban zawiesił nad okiem, Drzemie i dymy ciągnąc z cybucha, Okrył się wonnym … Przeczytaj wiersz
On wojuje — rok upłynął, On nie wraca — może zginął. Panno, szkoda młodych lat, Od książęcia jedzie swat. Książę ucztuje we dworze, A panna płacze w komorze. Jej źrenice, błyskawice, Dziś jak dwie mętne krynice; Jej lica, pełnia księżyca, Dziś nikną jak księżyc w nowiu; Biada wdziękom, biada zdrowiu! Matka troszczy się i biedzi; … Przeczytaj wiersz
(Myśl z pieśni gminnej). Jakiż to dziadek, jak gołąb siwy, Z siwą aż do pasa brodą? Dwaj go chłopczyki pod rękę wiodą, Wiodą mimo naszej niwy. Starzec na lirze brząka i nuci, Chłopcy dmą w dudeczki z piórek. Zawołam starca, niech się zawróci I przyjdzie pod ten pagórek. »Zawróć się, starcze, tu na igrzysko, Tu … Przeczytaj wiersz
(Z pieśni gminnej). Zbrodnia to niesłychana: Pani zabija pana. Zabiwszy, grzebie w gaju, Na łączce przy ruczaju. Grób liliją zasiewa, Zasiewając, tak śpiewa: »Rośnij, kwiecie, wysoko, Jak pan leży głęboko; Jak pan leży głęboko, Tak ty rośnij wysoko«. Potem cała skrwawiona, Męża zbójczyni żona, Bieży przez łąki, przez knieje, I górą i dołem i górą. … Przeczytaj wiersz
(We czterech częściach). I. »Ja umieram. — Ja nie płaczę. I wy chciejcie ulżyć sobie; Prędzej, później, legniem w grobie, Nie wrócą na świat rozpacze. »Byłem panem mnogich włości, Sławny potęgą i zbiorem; Zamki me stały otworem Dla przyjaciół i dla gości, O potęgo! o człowieku! Wielkie zamki, wielkie imię, Wielkie nic! Wielkość, czczy dymie! … Przeczytaj wiersz
Jedzą, piją, lulki palą, Tańce, hulanka, swawola; Ledwie karczmy nie rozwalą, Cha, cha! chi, chi! hejża! hola! Twardowski siadł w końcu stoła, Podparł się w boki jak basza: »Hulaj dusza! hulaj!« woła, Śmieszy, tumani, przestrasza. Żołnierzowi, co grał zucha, Wszystkich łaje i potrąca; Świsnął szablą koło ucha, Już z żołnierza masz zająca. Na patrona z … Przeczytaj wiersz
Spojrzyj, Marylo, gdzie się kończą gaje: W prawo łóz gęsty zarostek, W lewo się piękna dolina podaje, Przodem rzeczułka i mostek. Tuż stara cerkiew, w niej puszczyk i sowy, Obok dzwonnicy zrąb zgniły, A za dzwonnicą chróśniak malinowy, A w tym chróśniaku mogiły. Czy tam bies siedział, czy dusza zaklęta, Że o północnej godzinie, Nikt, … Przeczytaj wiersz
(Posyłając im balladę »To lubię«). Bije raz, dwa, trzy… już północna pora: Głuche wokoło zacisze, Wiatr tylko szumi po murach klasztora, I psów szczekanie gdzieś słyszę. Świeca w lichtarzu dopala się na dnie: Raz w głębi tłumi ogniska, Znowu się wzmoże i znowu opadnie, Błyska, zagasa i błyska. Straszno!… Nie była straszną ta godzina, Gdy … Przeczytaj wiersz
(Myśl ze śpiewu litewskiego). Cudzy Człowiek, Dziewczyna, Jaś, Matka, Przyjaciółka. CUDZY CZŁOWIEK. Tam u Niemnowej odnogi, Tam u zielonej rozłogi, Co to za piękny kurhanek? Spodem uwieńczon jak w wianek, W maliny, ciernie i głogi; Boki ma strojne murawą, Głowę ukwieconą w kwiaty. A na niej czeremchy drzewo A od niej idą trzy drogi: Jedna … Przeczytaj wiersz
»Pójdźcie, o dziatki, pójdźcie wszystkie razem Za miasto, pod słup, na wzgórek; Tam przed cudownym klęknijcie obrazem, Pobożnie zmówcie paciorek. »Tato nie wraca: ranki i wieczory We łzach go czekam i trwodze; Rozlały rzeki, pełne zwierza bory, I pełno zbójców na drodze«. Słysząc to dziatki, biegną wszystkie razem, Za miasto, pod słup, na wzgórek; Tam … Przeczytaj wiersz
Od dworu, z pod lasa, z wioski, Smutna wybiega dziewica, Rozpuściła na wiatr włoski I łzami skropiła lica. Przybiega na koniec łączki, Gdzie w jezioro wpada rzeka; Załamuje białe rączki I tak żałośnie narzeka: »O wy, co mieszkacie w wodzie, Siostry moje, Świtezianki, Słuchajcie w ciężkiej przygodzie Głosu zdradzonej kochanki. »Kochałam pana tak szczerze, On … Przeczytaj wiersz
(Do Michała Wereszczaki). Ktokolwiek będziesz w Nowogródzkiej stronie, Do Płużyn ciemnego boru Wjechawszy, pomnij zatrzymać twe konie, Byś się przypatrzył jezioru. Świteź tam jasne rozprzestrzenia łona, W wielkiego kształcie obwodu, Gęstą po bokach puszczą oczerniona, A gładka jak szyba lodu. Jeżeli nocną przybliżysz się dobą I zwrócisz ku wodom lice: Gwiazdy nad tobą i gwiazdy … Przeczytaj wiersz
Methinks I see… — Where?… — In my mind’s eye Shakespeare. Zdaje mi się, że widzę… Gdzie? Przed oczyma duszy mojej. Słuchaj, dzieweczko! — Ona nie słucha. — To dzień biały! to miasteczko! Przy tobie niema żywego ducha: Co tam wkoło siebie chwytasz? Kogo wołasz, z kim się witasz? — Ona nie słucha. — … Przeczytaj wiersz
(Ballada litewska). Stary Budrys trzech synów, tęgich jak sam Litwinów, Na dziedziniec przyzywa i rzecze: »Wyprowadźcie rumaki i narządźcie kulbaki, A wyostrzcie i groty i miecze. »Bo mówiono mi w Wilnie, że otrąbią niemylnie Trzy wyprawy na świata trzy strony: Olgierd ruskie posady, Skirgiełł Lachy sąsiady, A ksiądz Kiejstut napadnie Teutony. »Wyście krzepcy i zdrowi: … Przeczytaj wiersz
RĘKAWICZKA. POWIASTKA. (s Szyllera). Chcąc bydź widzem dzikich bojów Już u źwierzyńca podwojów, Król zasiada. Przy nim xiążęta i panowie Rada, A gdzie wzniosły krążył ganek Rycerze obok kochanek. Król skinął palcem, zaczęto igrzysko Spadły wrzeciądze; ogromne lwisko, Zwolna się toczy, Podnosi czoło, Milczkiem obraca oczy Wokoło, I ziewy rozdarł straszliwie, I kudły zatrząsł … Przeczytaj wiersz
Jakiż to chłopiec piękny i młody? Jaka to obok dziewica? Brzegami sinej Świtezi wody Idą przy świetle księżyca. Ona mu z kosza daje maliny, A on jej kwiaty do wianka; Pewnie kochankiem jest tej dziewczyny, Pewnie to jego kochanka?… Każdą noc prawie o jednej porze Pod tym się widzą modrzewiem. Młody jest strzelcem w tutejszym … Przeczytaj wiersz
(Ballada ukraińska) Z ogrodowej altany, wojewoda zdyszany, Bieży w zamek z wściekłością i trwogą. Odchyliwszy zasłony, spojrzał w łoże swej żony, Pojrzał, zadrżał: nie znalazł nikogo. Wzrok opuścił ku ziemi, i rękami drżącemi Siwe wąsy pokręca i duma. Wzrok od łoża odwrócił, w tył wyloty zarzucił, I zawołał kozaka Nauma. »Hej kozaku, ty chamie, … Przeczytaj wiersz
(Primula veris). Z niebieskich najrańszą piosnek Ledwie zadzwonił skowronek, Najrańszy kwiatek, pierwiosnek, Błysnął ze złotych obsłonek. JA. Zawcześnie, kwiatku, zawcześnie, Jeszcze północ mrozem dmucha, Z gór białe nie zeszły pleśnie, Dąbrowa jeszcze nie sucha. Przymruż złociste światełka, Ukryj się pod matki rąbek, Nim cię zgubi szronu ząbek, Lub chłodnej rosy perełka. KWIATEK. Dni nasze jak … Przeczytaj wiersz