Wacław Potocki był polskim poetą, najwybitniejszym przedstawicielem twórczości barokowej (zob.: poezja barokowa) w Polsce, a także jednym z najważniejszych autorów okresu XVII wieku. Uważany jest za jednego z czołowych twórców polskiego baroku, będąc poetą, epikiem, satyrykiem i moralistą. Urodził się w 1621 roku w Woli Łużańskiej, w rodzinie szlacheckiej. Zmarł 9 lipca 1696 roku w Łużnej.
Po ukończeniu nauki na uniwersytetach w Krakowie i Wiedniu, rozpoczął karierę wojskową, biorąc udział w licznych wojnach, w tym w walkach z Turkami, Szwedami i Rosjanami. Przez wiele lat był również związany z dworem magnackim i pełnił funkcje administracyjne. Wacław Potocki był sędzią skarbowym, podstarościm bieckim oraz sędzią grodzkim Biecza w latach 1667–1676. Pełnił także funkcję podczaszego krakowskiego w latach 1678–1685.
Wacław Potocki zachęcony przez swojego szwagra Samuela Przypkowskiego, rozpoczął twórczość pisarską około 1646 roku. Był typowym przedstawicielem epoki baroku oraz poezji ziemiańskiej, tworząc romanse i fraszki, ale nie porzucając również poezji religijnej, jak np. „Dialog o zmartwychwstaniu Pańskim”. Jego twórczość zawierała również elementy antyklerykalne, czego przykładem jest wiersz poświęcony księdzu, w którym wyrażał obawy, że duchowieństwo może doprowadzić do zamiany szlachty w chłopów, a krajem będą rządzić kler, król i Żydzi. Aleksander Brückner, który poświęcił wiele swoich prac Potockiemu, uznawał go za jednego z najbardziej oryginalnych i narodowych poetów dawnej Polski. Za życia Potockiego żaden z jego utworów nie został opublikowany drukiem (z wyjątkiem Pocztu herbów i dwóch mniejszych panegiryków)
Potocki był poetą wszechstronnym: pisał zarówno wiersze liryczne, jak i utwory o charakterze satyrycznym i patriotycznym. Jego twórczość odznacza się silnym wpływem baroku, szczególnie w zakresie stylistyki, symboliki i religijności. Jako poeta szlachecki Potocki często odnosił się do tematów politycznych i społecznych, krytykując zarówno wady współczesnych elit, jak i stan państwa polskiego.
Największą sławę przyniosła mu epopeja „Transakcja wojny chocimskiej” (1673), w której opisał zwycięstwo wojsk polskich nad Turkami w bitwie pod Chocimiem. Jest to jedno z najważniejszych dzieł polskiego baroku, łączące walory literackie z patriotycznym przesłaniem. Potocki był również autorem licznych wierszy satyrycznych, takich jak „Mieszczanin” czy „Moralność”.
Często, gdzie wiele i huku i trzasku, W skutku rzecz śmieszna i mała. Pewna góra zlegnąć miała; Takiego narobiła wrzasku, Iż każdy myślał, że z tych grzmotów, wrzawy, Wyjdzie coś nakształt Warszawy. Z drugiej strony jakiś dumny Wieszczek i młody i szumny Puszył się, zżymał, miotał, tupał, ciskał, Gromem wzroku błyskał, A każdy wołał: „Cudo, … Przeczytaj wiersz
„Nie mogę usnąć, chłopcze, aż mi kto co prawi; Prawże ty, aza mi się jako sen naprawi.” Chłopiec by spał do zdechu, zwinąwszy się w kłęby; Prawi, co tylko ślina przyniesie do gęby. Minie godzina, druga, jako nie przestanie. „Prawże jeszcze!” – A chłopiec: „Nie wiem co, mospanie.” „Przecie jedno!” – A ten, chcąc wydrwić … Przeczytaj wiersz
Przed jezuitą żołnierz jeden się spowiadał, Prosząc, żeby pokutę za grzechy mu zadał; Między inszymi na się powie też tę winę, Będąc jeszcze bezżennym, że miał konkubinę. Pojźrawszy w oczy z kozłem, spowiednik mu rzecze: „Wyżeń ją, bo odpustu nie otrzymasz, człecze!”. Na to ów: „Jąć uczynić rozkazanie muszę, Ale weźmijcie, ojcze, jej na swoje … Przeczytaj wiersz
Dziwujże się tu płochym politycznym frantom! Przyjechał do mnie ze wszech miar galantom (Bo ich tak zową, którzy ojczystą się miedzą Nie kontentując w Polszcze, cudze kraje zwiedzą); Prosi, żeby nim na stół przyniosą potrawy, Mógł co czytać z moich pism dla krótkiej zabawy. Więc Arfę Starego mu Testamentu z Nowym, Potem kładę Pieluszki z … Przeczytaj wiersz
Cmi się słońce na niebie i miesiąc się kazi, Gdy ten słońcu, a temu ziemia światło zrazi. A cóż o rzeczach ziemskich, jeśli światła wieczne, Rozumieć, tak są w swoim stanie niebezpieczne? O, jak pod wielką nocą, co moment kradzieży I odmianie podległy, krótki nasz wiek leży! Nie żałuje, śmieje się mądry człowiek raczej, Kiedy … Przeczytaj wiersz
Po cóż na sejmik, po co do proszowskiej swarnie? Prawa pisać? Dla Boga! Pełne ich drukarnie. Jedni o nich nie wiedzą, bo śmiele przysięgę, Że za rok nie przeczyta tak szkaradą księgę, A cóż ją ma pamiętać? Drudzy, chociaż wiedzą, Nie słuchają i wszędzie przeciw prawu bredzą. Darmo tedy kryślemy piórem po papierze, Ani księża, … Przeczytaj wiersz
Świat niesprawiedliwości nie obaczy drugiej – Jednaką w wojsku polskim za swoje zasługi Chłopi i cudzoziemcy z szlachtą biorąc płacą, Dostojeństwem się nad nich szlacheckim bogacą. Niczemeśmy nie szczodrszy nad to, co najdrożej I w cenie stara Polska najwyższej położy. Jeśliż równy żołd z nami równo służąc biorą, Czemuż to dostojeństwo nad nas mają … Przeczytaj wiersz
Książę biskup krakowski, gdzieś jadąc z Siewierza, Potkał blisko gościńca przy trzodzie pasterza. A widząc, co się śmieje, patrząc nań, do zdechu, Każe stanąć i pyta o przyczynę śmiechu. Ten się [nic] nie zmieszawszy:” Wielebny biskupie, Gdzież święty Piotr w tak wielkiej jeździł, proszę, kupie? Nie miał srebra i złota, nie mógł wspomóc w groszu … Przeczytaj wiersz
Wyganiając od jabłek Adama na zioła, Z raju na świat, rzekł mu Bóg: „W pocie twego czoła Będziesz pożywał chleba”. Ach, biednież go pocą, Którzy o nich własny snop ludzie po wsiach kłocą. Cóż, wyjąwszy ubogich plebanów niewiele, Żaden czoła dla chleba nie poci w kościele. „Od wieku – rzeczesz – księża dziesięciny bierą, Starego … Przeczytaj wiersz
Sprośna swawola, nikczemna pieszczota, Do tegoż przyszło sarmackiemu rodu? Choć już poganin opanował wrota, Śród podolskiego stoi meczet grodu, Już i haraczu zapisana kwota, Jeden król męstwa swojego dowodu Odstąpić nie chce i cnotliwych kilku; Wszytkim jak bajał o żelaznym wilku. Nie pisać, ale każdemu plwać w oczy Z takich wyrodków nieszczęśliwych trzeba, Kto tak … Przeczytaj wiersz
Niepotrzebnie sylaba pierwsza straszy ludzi; Nie kradnie Kraków – tylko, że pieniądze łudzi. Bez wielu się obejdzie rzeczy człowiek w domu, Wiele ujźry potrzebnych, przyszedszy do kromu. Idąc po lewej stronie Kamienice Szarej, Między inszym towarem widząc okulary, Chcę je sobie do oczu przybierać i z sporem Pieniędzy do onego kramu idę worem. Kupiłem okulary … Przeczytaj wiersz
Powiedałem ci nieraz, miły bracie, że to Po polsku: nie pozwalam, po łacinie: veto. Wiem. Niechże wedle sensu swego kto przekłada, To będzie z łacińskiego: vae, po polsku: biada. Jakobyś rzekł: biada to, gdy zły nie pozwala Na dobre i tym słówkiem ojczyznę rozwala. Źle zażywasz, bękarcie, wolności sekretu, Powetujeć pokusa kiedyś tego wetu.
„Temu nieborakowi wsi wzięły kaduki”. „Czemuż to?” – „Bo źle wierzył”. – „Takowej nauki W żadnym piśmiem nie czytał: on by, sam dla siebie, Co najlepiej chciał wierzyć, żeby mógł być w niebie”. „Z Kościołem trzeba wierzyć bez wszelkiego swaru”. „Wżdyć wiara jest dar Boży – a nuż tego daru Temu nieborakowi nie chciał Bóg … Przeczytaj wiersz
Każdy się z nas uskarża, każdy się z nas dziwi, Że tak bardzo łakomi księża i tak chciwi. Póki klerykiem, to nic; jak wnidzie do cechu, I z żywych, i z umarłych drze pleban do zdechu. Aż ja widzę, w Krakowie, przy tej ceremonii, Gdy biskup, święcąc księdza smaruje mu dłoni, Czemuż nie głowę? Więcej … Przeczytaj wiersz
Dowiedziawszy się moi przyjaciele starzy, Że mię król podczaszego urzędem obdarzy, Zbiegną do mnie z braterskim łaski pańskiej winszem. Dziękuję. Zjadszy, potem nie mając czym inszem Bawić ich: „Podaj księgi, będę czytał fraszki”. A ci: „Panie podczaszy, podobniej by flaszki!” „Przynieśże, chłopcze, wina, gdy nie ujdą wiersze; Pocznij beczkę, już to tu zabawy nie pierwsze”. … Przeczytaj wiersz
Z proszowskiego sejmiku w pilnej jakiejś sprawie Potrzeba było z królem znosić się w Warszawie; Dwu szlachty do poselskiej obrano usługi, Jeden lepszy po polsku, po ładnie drugi. Więc kiedy w instrukcyją mieszają łacinę, Czyta ów piśmienniejszy: „Feiici ominę…” Aż ten, co po łacinie nie rozumiał słowa: „Proszę,żeby nie mijać, mędrsza Tęczę Niż nasze to … Przeczytaj wiersz
Kilka matron uczciwych z mężami pospołu Siedziało przy obiedzie u jednego stołu; O różnych materyjach dyskurując z sobą, Prawią, jaką też która stękała chorobą: Że łożnica najgorsza, chronić się jej każą, Gdzie od wielkiego bólu i włosy obłażą. Aż Jedna, co niedawno była panią młodą: „Trudno się jej uchronić, kiedy kogo wiodą. Wiem Ja, com … Przeczytaj wiersz
Idąc do cyrulika, szlachcic jeden, z brodą, Potka się z nim w ulicy, przed swoją gospodą. „Proszę, panie, wróćcie się!” – „Nie masz czasu” – rzecze. „Nie będzie też talera”. Wnet balwierz odwlecze. Przedsięwziętą potrzebę, ochotnie pozwoli, Wraca się i owego z figlami wygoli. Widząc parę szóstaków: „Nie masz tu talera, A słowa nie dotrzymać … Przeczytaj wiersz
W las idąc, czytelniku, słuszna wprzódy, że się Sprawisz ode mnie, co w tym zawiera się lesie. Im dalej weń, więcej drew przypowieści wedle, Są tam buki, są dęby, są sośnie, są jedle. Po staremu wszytko drwa, co ten plac osięgły, Chociaż jedne na wągle, a drugie na węgły. Nie trzeba lekceważyć i leśnej jabłoni; … Przeczytaj wiersz
Kiedy czytam katalog nowej szlachty długi, Pytam o każdego z nich na wojnie zasługi, Jeśli czego znacznego dokazał z nich który, Żeby go okryć orła koronnego pióry. Wszyscy nic; jedni w wojsku za pieniądze, drudzy Na różnych panów dworach niepłaceni słudzy, Trzeci wkupni jakoby do cechu kusznierze Albo inszy rzemieślnik. Zapłakałem szczerze Na te wszytkie … Przeczytaj wiersz
Niechaj nikt guseł, niechaj nikt czarów nic: szuka, Fraszka i egzorcyzmy – jest na miłość sztuka, Jest fortel, choć odmienna, choć tak barzo płocha: Kto pragnie być kochanym, niech sam wprzód kocha; A że częstokroć serce językowi przeczy, Niechaj kocha nie w słowiech, ale w samej rzeczy.