Motyw vanitas – czyli marności, to popularny temat w sztuce, szczególnie w sztuce średniowiecznej i malarstwie barokowym. Motyw marności wywodzi się z myśli filozoficzno-religijnej akcentującej przemijalność życia, kruchość ludzkiej egzystencji i nieuchronność śmierci. Inspiracją dla tego nurtu były biblijne słowa Vanitas vanitatum et omnia vanitas – „Marność nad marnościami i wszystko marność” z Księgi Koheleta (Koh 1,2 BT).
Największy rozkwit motywu vanitas w sztuce przypada na XVII wiek, zwłaszcza w sztuce holenderskiej i flamandzkiej. Obrazy przedstawiały martwe natury z czaszkami, zwiędłymi kwiatami, przewróconymi kielichami, klepsydrami czy zgaszonymi świecami – symbolami śmierci, ulotności piękna i znikomości dóbr materialnych. Mistrzami tego nurtu byli m.in. Pieter Claesz i Harmen Steenwyck.
Vanitas pojawiał się także w rzeźbie i literaturze. W średniowieczu oraz renesansie motyw ten przybierał formę „danse macabre” – tańca śmierci, ukazującego, że wszyscy są wobec niej równi. Sztuka vanitas przypomina o kruchości życia i skłania do zadumy nad jego sensem.
Motyw vanitas w poezji łączy się z refleksją nad przemijaniem, kruchością ludzkiego życia i marnością dóbr doczesnych. W literaturze europejskiej motyw ten był szczególnie popularny w epoce baroku (poezja barokowa), kiedy silnie akcentowano nietrwałość świata i nieuchronność śmierci.
W polskiej poezji barokowej motyw vanitas odnajdujemy w twórczości Mikołaja Sępa Szarzyńskiego i Danuty Naborowskiego. Sęp Szarzyński w wierszu „O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego” podkreśla, że życie jest pełne niepokoju i iluzji, a jedyną trwałą wartością jest Bóg. Z kolei Naborowski w utworze „Krótkość żywota” używa paradoksów, by ukazać efemeryczność istnienia.
Motyw vanitas pojawia się także w romantyzmie i modernizmie, gdzie podkreślano pesymizm i nieuchronność śmierci. Współczesna poezja również czerpie z tej tematyki, często odnosząc ją do konsumpcjonizmu i nietrwałości wartości materialnych.
W zachodu krwawych, ostatnich promieniach, Pragnący śmierci — nie czekam już na nic. I znów dzień wstaje, brzask bije z otchłani, Powraca męka codzienna istnienia. Chciałem zło rzucić i dobro zostawić, Poznałem śmierci trwogę i nadzieję — I znów powracam, by patrzeć, jak dnieje, By zło przeklinać, dobru błogosławić. Boże mój, Boże — Panie nieomylny … Przeczytaj wiersz
Ehej, jak gwałtem obrotne obłoki I Tytan prętki lotne czasy pędzą! A chciwa może odciąć rozkosz nędzą Śmierć, — tuż za nami spore czyni kroki! A ja, co dalej, lepiej cień głęboki Błędów mych widzę, które gęsto jędzą Strwożone serce ustawiczną nędzą, I z płaczem ganię młodości mej skoki. O moc, o rozkosz, o skarby … Przeczytaj wiersz
Godzina za godziną niepojęcie chodzi był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi. Krótka rozprawa: jutro, coś dziś jest, nie będziesz, a żeś był – nieboszczyka imienia nabędziesz. Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt – żywot ludzki słynie, słońce więcej nie wschodzi to, które raz minie; kołem niechamowanym lotny czas uchodzi, z którego spadł … Przeczytaj wiersz
Dzień jeden drugi goni i potem zostawa tam, skąd wiek wszytkokrotny odwrotu nie dawa. Żaden dzień i godzina bez szkody nie bywa człowieku, który ze dniem zarówno upływa. Karmią nasz byt godziny, która leci snadnie: więcej się ten wraca, kto z regestru spadnie. Już w nocy wiekuistej sen przyjdzie spać twardy, na to masz zawsze … Przeczytaj wiersz
Cmi się słońce na niebie i miesiąc się kazi, Gdy ten słońcu, a temu ziemia światło zrazi. A cóż o rzeczach ziemskich, jeśli światła wieczne, Rozumieć, tak są w swoim stanie niebezpieczne? O, jak pod wielką nocą, co moment kradzieży I odmianie podległy, krótki nasz wiek leży! Nie żałuje, śmieje się mądry człowiek raczej, Kiedy … Przeczytaj wiersz
O, mizernaż tego jest kondycyja świata, Jako złoczyńca w turmie, czeka po się kata. Czeka, śmierci przysądzon, swej roboty płace, Rano czy wieczór – nie wie, gdy poń zakołace. Tak komukolwiek rodzić zdarzyło się losem, Już jest w turmie niestotyż, już jest pod profosem. Nie wie dnia i godziny od kolebki aże Do siwizny, kiedy … Przeczytaj wiersz
Bogaczu hardy, próżno śmiejesz się z nagiego: Nago wchodzimy na ten świat, nago pójdziemy z niego, Nagie sumienie Bóg sam jako czyste lubi, Święta prawda nad wszytko nagością się chlubi, Nagi miesiąc i gwiazdy, i okrąg słoneczny, Nago wchodzi, wychodzi z ciała duch przedwieczny, Nadzy nieba mieszkańcy, nadzy są bogowie. Przyjdzie czas, o pstry kruku, … Przeczytaj wiersz