Średniowieczna poezja to rodzaj twórczości literackiej rozwijającej się w Europie od około V do XV wieku, w okresie dominacji kultury chrześcijańskiej w Europie. Była silnie związana z religią, moralnością i systemem feudalnym, odzwierciedlając duchowe i społeczne wartości epoki. Często miała charakter dydaktyczny, a jej celem było wychowanie i przekazywanie wiedzy, zarówno religijnej, jak i świeckiej. Poezja tego okresu występowała w formach ustnych i pisemnych, często posługując się językami narodowymi obok łaciny – języka Kościoła i nauki.
Średniowieczna poezja cechowała się różnorodnością gatunków, w tym poezją religijną, rycerską, miłosną i dydaktyczną. Wśród jej najważniejszych form znajdują się pieśni liturgiczne, hymny, eposy rycerskie, poematy hagiograficzne oraz ballady. Tematyka obejmowała kwestie religijne, historię, miłość dworską, heroizm i moralne pouczenia. Dominujące w epoce były idee religijne, etos rycerski oraz wizję świata podporządkowaną teocentryzmowi. Teocentryzm, czyli przekonanie o centralnej roli Boga w świecie, był kluczowym motywem literackim. Utwory miały zazwyczaj formę modlitw, hymnów, pieśni religijnych, legend, eposów rycerskich czy moralitetów.
Poezja średniowieczna pełniła różnorodne funkcje. W literaturze religijnej dominowały teksty mające na celu umacnianie wiary, takie jak hymny i pieśni chwalebne. Przykładem może być słynna „Sekwencja o św. Eulalii” – jeden z najstarszych przykładów poezji średniowiecznej w języku starofrancuskim. Utwory te często wykorzystywały alegorie, symbolikę i metafory, aby lepiej ukazać duchową głębię chrześcijańskiego przesłania.
Teksty średniowieczne często powstawały w języku łacińskim, jednak wraz z upowszechnieniem języków narodowych zaczęto tworzyć także poezję w językach lokalnych, co wzmacniało poczucie tożsamości narodowej. Do poezji religijnej zaliczały się hymny (np. Dies Irae), sekwencje liturgiczne czy pieśni maryjne, takie jak polska Bogurodzica. Były one nasycone symboliką i często miały formę modlitwy lub rozważań nad zbawieniem. Poezja świecka z kolei, tworzona przez trubadurów i minnesingerów, celebrowała miłość dworską, ideały rycerskie i przygody.
Styl poezji średniowiecznej był często podniosły, a treści pełne alegorii i moralizatorstwa. Często stosowano powtarzalne schematy wersyfikacyjne, rymy i paralelizmy, co ułatwiało zapamiętywanie i przekazywanie utworów ustnie.
W poezji świeckiej wyróżniała się poezja rycerska i miłosna, związana z ideałem miłości dworskiej i etosem rycerskim. Jednym z popularnych gatunków była chanson de geste, czyli pieśń o czynach, która opiewała bohaterów i ich czyny. „Pieśń o Rolandzie” to klasyczny przykład tej formy, przedstawiający męstwo i wierność rycerza wobec swego suzerena.
Poezja miłosna rozwijała się szczególnie w kulturze trubadurów i truwerów w XII i XIII wieku. Trubadurzy, działający głównie w Prowansji, tworzyli liryki wychwalające ideał miłości dworskiej – często idealizowanej i nieszczęśliwej. Ich twórczość wpłynęła na rozwój europejskiej poezji lirycznej.
Poezja dydaktyczna pełniła funkcję moralizatorską, przekazując wzorce zachowań zgodnych z chrześcijańską etyką. Przykładem są utwory w rodzaju alegorycznego „Romansu o róży”, w których poprzez metafory ukazywano prawdy życiowe i teologiczne.
Wśród najważniejszych poetów średniowiecza można wymienić:
Dante Alighieri (1265–1321) – autor monumentalnej „Boskiej komedii”, która łączy elementy religijne, moralne i filozoficzne w epickiej formie.
Geoffrey Chaucer (ok. 1343–1400) – angielski poeta, znany z „Opowieści kanterberyjskich”, w których łączył elementy komiczne i dydaktyczne.
Chrétien de Troyes – francuski poeta, którego utwory związane z legendą arturiańską, takie jak „Erec i Enide”, ukształtowały poezję rycerską.
Franciszek z Asyżu (1181/82–1226) – autor religijnych hymnów, takich jak „Pieśń słoneczna”, będących wyrazem mistycznej więzi z Bogiem i naturą.
„Bogurodzica” to najstarszy znana polska pieśń religijna, która odegrała szczególną rolę w dziejach polskiej literatury, kultury i duchowości. Jest to hymn maryjny, skierowany do Matki Boskiej, pełniący funkcję modlitwy wstawienniczej. Tekst składa się z dwóch głównych części: pierwsza to prośba do Bogurodzicy o wstawiennictwo u Chrystusa, a druga to prośba do Jezusa o wieczne zbawienie. … Przeczytaj wiersz
Pieśń o Rolandzie IKról Karol, cesarz nasz Wielki, siedem pełnych lat zostawał w Hiszpanji, aż po samo morze zdobył tę pyszną ziemię. Niemasz zamku któryby mu się ostał; niemasz muru któryby był cały, niemasz miasta, krom Saragossy stojącej na górze. Włada tam król Marsyl, nie miłujący Boga: Mahometowi służy, do Apolina się modli. Nie ustrzeże … Przeczytaj wiersz
Już dzień odchodził, a powietrze mroczne Od pracy ziemskie uwalniało twory; — Ja tylko jeden musiałem sposobić Siły do walki z trudami podróży I razem z własnem uczuciem żałości, Którą dziś skreśli myśl, co już nie błądzi. — Wspierajcie, Muzy, i ty duchu wielki! Myśli, coś wszystko spisywała wiernie, Tu dzielność twoja niechaj się okaże! … Przeczytaj wiersz
W połowie drogi naszego żywota W pośród ciemnego znalazłem się lasu, Albowiem z prostej zbłąkałem się ścieżki. O jakże ciężko teraz wypowiedzieć, Jak ten las dziki, gęsty i ponury; — Wspomnienie samo wznawia strach okropny, Że śmierć zaledwie okropniejszą będzie. Lecz, bym o skarbie owym opowiedział, Który w tym lesie znalazłem, — opowiem O innych … Przeczytaj wiersz
Bolesław, książę wsławiony, Z daru Boga narodzony, Modły świętego Idziego Przyczyną narodzin jego. W jaki sposób się to stało, Jeśli Bogu tak się zdało, Możemy wam opowiedzieć, Skoro chcecie o tym wiedzieć. Doniesiono raz rodzicom, Którym wciąż brakło dziedzica, By ze złota dali odlać, Co najrychlej ludzką postać. Niech ją poślą do świętego, Na intencję … Przeczytaj wiersz