„Bogurodzica” to najstarszy znana polska pieśń religijna, która odegrała szczególną rolę w dziejach polskiej literatury, kultury i duchowości. Jest to hymn maryjny, skierowany do Matki Boskiej, pełniący funkcję modlitwy wstawienniczej. Tekst składa się z dwóch głównych części: pierwsza to prośba do Bogurodzicy o wstawiennictwo u Chrystusa, a druga to prośba do Jezusa o wieczne zbawienie. Charakterystyczne są archaizmy językowe, świadczące o wczesnym okresie powstania utworu. „Bogurodzica” zaliczana jest do arcydzieł poezji średniowiecznej.
Powstanie „Bogurodzicy” datuje się na przełom XIII i XIV wieku, choć dokładna data jest trudna do ustalenia. Autor tekstu pozostaje nieznany, co jest charakterystyczne dla literatury średniowiecznej. Przypuszcza się, że przez długi okres pieśń była przekazywana ustnie, co niewątpliwie wpłynęło na modyfikacje jej pierwotnej formy. Badaczom nie udało się rozstrzygnąć jednoznacznie kluczowych kwestii dotyczących Bogurodzicy, takich jak dokładny czas i miejsce jej powstania, autorstwo, związki z liturgią czy potencjalne wpływy obcych wzorców.
Najstarszy znany zapis Bogurodzicy pochodzi z początku XV wieku. Po 1408 roku został umieszczony w zbiorze łacińskich kazań skopiowanych przez Macieja z Grochowa, wikariusza z Kcyni niedaleko Gniezna. Obejmuje on dwie zwrotki zakończone refrenem Kyrie eleison (z greki: „Panie, zmiłuj się”), zapisane wraz z nutami. Uznaje się, że ten przekaz jest najbliższy pierwotnemu, dziś nieznanemu tekstowi. Na początku XV wieku dwie zwrotki Bogurodzicy zaczęto łączyć z innymi utworami, w tym najpierw z tropem wielkanocnym Nas dla wstał z martwych Syn Boży. W ten sposób powstał konglomerat kilkunastu zwrotek, różnorodnych pod względem treści i formy. Badacze wyróżniają w nim trzy części: archaiczną, obejmującą dwie pierwsze zwrotki będące właściwą Bogurodzicą, „pieśń wielkanocną” (zwrotki 3–6) oraz „pieśń pasyjną” (strofy 7–15).
Forma „Bogurodzicy” może świadczyć o jej pierwotnie liturgicznym charakterze – mogła być pieśnią śpiewaną w klasztorach benedyktynów lub franciszkanów w okresie Adwentu i Bożego Narodzenia. Jej melodyka i struktura nawiązują do chorału gregoriańskiego. W XV wieku Bogurodzica zyskała znaczenie jako pieśń rycerska. Ważnym momentem w historii Polski było wykorzystanie „Bogurodzicy” jako pieśni bojowej. W 1410 roku, podczas bitwy pod Grunwaldem, pieśń miała towarzyszyć polskim rycerzom, co nadało jej szczególne znaczenie jako hymnu narodowego. Podobną rolę pełniła w czasie koronacji Władysława Warneńczyka na króla w 1434 roku.
Jan Długosz, określając Bogurodzicę mianem „pieśni ojczystej” (carmen patrium), wspominał o jej wykonywaniu podczas ważnych wydarzeń, takich jak bitwy pod Grunwaldem, Nakłem i Wiłkomierzem. W XV wieku pełniła również funkcję pieśni koronacyjnej, a w 1506 roku została wydrukowana na początku Statutów Jana Łaskiego (zbioru przywilejów) jako utwór przypisywany św. Wojciechowi.
„Bogurodzica” powstała w okresie kształtowania się państwowości polskiej i jednoczenia ziem polskich pod władzą Piastów. Był to czas, gdy chrześcijaństwo umacniało swoją pozycję w Polsce, a Kościół katolicki odgrywał kluczową rolę w rozwoju kultury i edukacji. Pieśń była nie tylko wyrazem religijności, ale także symbolem tożsamości narodowej i jedności. „Bogurodzica” funkcjonowała nie tylko jako pieśń religijna, ale również jako tekst o charakterze politycznym i ideowym. W okresie rozbicia dzielnicowego oraz walk z Krzyżakami wzmacniała poczucie wspólnoty i jedności narodowej.
Bogurodzica – tekst
Bogurodzica, dziewica, Bogiem sławiena Maryja!
Twego syna, Gospodzina, matko zwolena Maryja,
Zyszczy nam, spuści nam.
Kiryjelejzon.
Twego dziela krzciciela, Bożyce,
Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jąż nosimy,
A dać raczy, jegoż prosimy,
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt.
Kiryjelejzon.
Nas dla wstał z martwych Syn Boży,
Wierzyż w to człowiecze zbożny,
Iż przez trud Bog swoj lud odjął diablej strożej.
Przydał nam zdrowia wiecznego,
Starostę skował pkielnego,
Śmierć podjął, wspominął człowieka pirwego.
Jenże trudy cirzpiał zawierne,
Jeszcze był nie prześpiał zaśmierne,
Aliż sam Bog z martwych wstał.
Adamie, ty Boży kmieciu,
Ty siedzisz u Boga w wiecu,
Domieściż twe dzieci, gdzie krolują anjeli.
Tegoż nas domieściż, Jezu Chryste miły,
Bychom z Tobą byli,
Gdzież się nam radują szwe niebieskie siły.
Była radość, była miłość, było widzienie
Tworca anjelskie bez końca,
Tuć się nam zwidziało diable potępienie.
Ni śrzebrzem, ni złotem
Nas diabłu otkupił,
Swą mocą zastąpił.
Ciebie dla, człowiecze, dał Bog przekłoć sobie
Ręce, nodze obie.
Kry święta szła z boka na zbawienie tobie.
Wierzyż w to, człowiecze, iż Jezu Kryst prawy,
Cirzpiał za nas rany,
Swą świętą krew przelał za nas, krześcijany.
O duszy o grzeszne sam Bog pieczą ima,
Diabłu ją otyma,
Gdzie to sam kroluje, k sob[ie] ją przy[i]ma.
Maryja dziewice, prośmy synka twego
Króla niebieskiego,
Aza nas uchowa ote wszego złego.
Amen…
… tako Bog Daj,
Bychom szli szwyćcy w raj.