Sonety krymskie autorstwa Adama Mickiewicza to cykl 19 utworów lirycznych opublikowanych w 1826 roku w Moskwie wraz z Sonetami odeskimi oraz przekładem sonetu V (Widok gór ze stepów Kozłowa) na język perski jako część zbioru „Sonety„. Powstały one pod wpływem podróży Mickiewicza na Krym latem i jesienią 1825 roku i są świadectwem fascynacji orientalnym światem oraz refleksji nad losem emigranta. „Sonety krymskie” stały się istotnym punktem odniesienia w debacie między klasykami a romantykami. Cykl odchodził od tradycyjnej tematyki sonetów, skupiającej się na miłości czy rozważaniach filozoficznych, kierując uwagę na przedstawienie „panoramy krain” i fascynujących pejzaży.
„Sonety krymskie” to pierwszy cykl sonetów w literaturze polskiej, który zainicjował swoistą „sonetomanię” wśród twórców romantyzmu i Młodej Polski, inspirujących się dziełem Mickiewicza. Utwory zawierają motto:
„Wer den Dichter will verstehen,
Muss in Dichter’s Lande gehen;
GOETHE im Chuld Nameh.”
i zostały dedykowane „towarzyszom podróży krymskiej”.
Cykl, oparty na włoskim wzorcu sonetowym i nawiązujący do poematu opisowego, ukazuje wewnętrzne rozdarcie Pielgrzyma. Bohater balansuje między zachwytem nad malowniczym Krymem a tęsknotą za ojczyzną. W utworach występuje romantycznie zindywidualizowana perspektywa, przedstawiona poprzez konfrontację emocji polskiego Pielgrzyma-turysty z wrażeniami Mirzy, człowieka Wschodu i przewodnika. Krajobrazy Krymu są opisywane w zmieniającej się dynamice – zależnie od oświetlenia czy dystansu.
Cykl cechuje się bajroniczną stylistyką i przemyślaną kompozycją, która nie odzwierciedla faktycznej trasy podróży. Znajdziemy w nim odniesienia do mitologii perskiej, Biblii oraz islamu, a jego forma i treść czynią go jednym z najważniejszych dzieł polskiego romantyzmu.
W sonetach poeta wciela się w postać Pielgrzyma, wędrowca tęskniącego za ojczyzną, który poznaje egzotyczny świat pod opieką Mirzy, przewodnika związanego z kulturą wschodnią. Opisy pejzaży krymskich, takich jak góry, stepy, morze czy orientalne miasta, łączą się z głębokimi przemyśleniami filozoficznymi, historiozoficznymi i egzystencjalnymi.
Utwory charakteryzują się bogatą metaforyką, muzycznością języka i harmonią klasycznej formy sonetu. „Sonety krymskie” to nie tylko literacka podróż przez fascynujący Orient, ale także zapis duchowych zmagań poety – tęsknoty za Litwą i rozważania nad losem wygnańca. Przykłady znanych sonetów z tego cyklu to „Stepy akermańskie”, „Czatyrdah” czy „Burza”. Cykl stanowi jedno z najwybitniejszych osiągnięć polskiego romantyzmu, inspirując kolejne pokolenia twórców.
Już góra z piersi mgliste otrząsa chylaty, Rannym szumi namazem niwa złotokłosa, Kłania się las i sypie z majowego włosa, Jak z różańca chalifów, rubin i granaty. Łąka w kwiatach, nad łąką latające kwiaty, Motyle różnofarbne, niby tęczy kosa, Baldakimem z brylantów okryły niebiosa; Dalej szarańcza ciągnie swój całun skrzydlaty. A kędy w wodach skała … Przeczytaj wiersz
MIRZA Drżąc, muślimin całuje stopy twej opoki, Maszcie krymskiego statku, wielki Czatyrdahu! O minarecie świata! o gór padyszachu! Ty, nad skały poziomu uciekłszy w obłoki, Siedzisz sobie pod bramą niebios, jak wysoki Gabryjel, pilnujący edeńskiego gmachu; Ciemny las twoim płaszczem, a jańczary strachu — Twój turban z chmur haftują błyskawic potoki. Nam czy słońce dopieka, … Przeczytaj wiersz
MIRZA I PIELGRZYM MIRZA Zmów pacierz, opuść wodze, odwróć na bok lica! Tu jeździec końskim nogom swój rozum powierza; Dzielny koń! patrz, jak staje, głąb okiem rozmierza, Uklęka, brzeg wiszaru kopytem pochwyca I zawisnął — Tam nie patrz! tam spadła źrenica, Jak w studni Al-Kahyru, o dno nie uderza. I ręką tam nie wskazuj, nie … Przeczytaj wiersz
MIRZA Spojrzyj w przepaść — niebiosa, leżące na dole, To jest morze; śród fali, zda się, że ptak-góra, Piorunem zastrzelony, swe masztowe pióra Roztoczył kręgiem, szerszym, niż tęczy półkole, I wyspą śniegu nakrył błękitne wód pole. Ta wyspa, żeglująca w otchłani — to chmura! Z jej piersi na pół świata spada noc ponura; Czy widzisz … Przeczytaj wiersz
Te zamki, połamane w zwaliska bez ładu, Zdobiły cię i strzegły, o niewdzięczny Krymie! Dzisiaj sterczą na górach, jak czaszki olbrzymie, W nich gad mieszka, lub człowiek, podlejszy od gadu. Szczeblujmy na wieżycę! Szukam herbów śladu; Jest i napis, tu może bohatera imie, Co było wojsk postrachem, w zapomnieniu drzemie, Obwinione, jak robak, liściem winogradu. … Przeczytaj wiersz
Lubię poglądać, wsparty na Judahu skale, Jak spienione bałwany, to w czarne szeregi Ścisnąwszy się, buchają, to, jak srebrne śniegi, W milijonowych tęczach kołują wspaniale. Trącą się o mieliznę, rozbiją na fale, Jak wojsko wielorybów zalegając brzegi, Zdobędą ląd w tryumfie i, napowrót zbiegi, Miecą za sobą muszle, perły i korale. Podobnie na twe serce, … Przeczytaj wiersz
Biedny jastrząb! śród niebios porwała go chmura, W obcy zaniosła żywioł i dalekie strony, Morską przesiąkły rosą, wichrami znużony, Śród ludzi na tym maszcie roztoczył swe pióra. Lecz go żadna bezbożna nie pochwyci ręka, Bezpieczny, jakby siedział na leśnej gałęzi; On jest gościem. Giowanno; kto gościa uwięzi, Jeżeli jest na morzu, niech się burzy lęka. … Przeczytaj wiersz
MIRZA DO PIELGRZYMA Tu z winnicy miłości niedojrzałe grona Wzięto na stół Allaha; tu perełki Wschodu, Z morza uciech i szczęścia, porwała zamłodu Truna, koncha wieczności, do mrocznego łona. Skryła je niepamięci i czasu zasłona; Nad niemi turban zimny błyszczy śród ogrodu, Jak buńczuk wojska cieniów, i ledwie u spodu Zostały, dłonią giaura wyryte, imiona. … Przeczytaj wiersz
W kraju wiosny, pomiędzy rozkosznemi sady, Uwiędłaś, młoda różo! bo przeszłości chwile, Ulatując od ciebie, jak złote motyle, Rzuciły w głębi serca pamiątek owady. Tam, na północ, ku Polsce, świecą gwiazd gromady — Dlaczegóż na tej drodze błyszczy się ich tyle? Czy wzrok twój, ognia pełen, nim zgasnął w mogile, Tam wiecznie lecąc, jasne powypalał … Przeczytaj wiersz
Jeszcze wielka, już pusta Girajów dziedzina! Zmiatane czołem baszów ganki i przedsienia, Sofy, trony potęgi, miłości schronienia, Przeskakuje szarańcza, obwija gadzina. Skróś okien różnofarbnych powoju roślina, Wdzierając się na głuche ściany i sklepienia, Zajmuje dzieło ludzi w imię przyrodzenia I pisze Balsazara głoskami: «RUINA.» W środku sali wycięte z marmuru naczynie; To fontanna haremu, dotąd … Przeczytaj wiersz
PIELGRZYM Tam! — czy Allah postawił ścianą morze lodu? Czy aniołom tron odlał z zamrożonej chmury? Czy diwy z ćwierci lądu dźwignęli te mury, Aby gwiazd karawanę nie puszczać ze wschodu? Na szczycie jaka łuna! pożar Carogrodu! Czy Allah, gdy noc chylat rozciągnęła bury, Dla światów, żeglujących po morzu natury, Tę latarnię zawiesił śród niebios … Przeczytaj wiersz
Zdarto żagle, ster prysnął, ryk wód, szum zawiei, Głosy trwożnej gromady, pomp złowieszcze jęki, Ostatnie liny majtkom wyrwały się z ręki, Słońce krwawo zachodzi, z niem reszta nadziei. Wicher z tryumfem zawył, a na mokre góry, Wznoszące się piętrami z morskiego odmętu, Wstąpił jenijusz śmierci i szedł do okrętu, Jak żołnierz, szturmujący w połamane mury. … Przeczytaj wiersz
Szum większy, gęściej morskie snują się straszydła, Majtek wbiegł na drabinę, gotujcie się, dzieci! Wbiegł, rozciągnął się, zawisł w niewidzialnej sieci, Jak pająk czatujący na skinienie sidła. Wiatr! — wiatr! — Dąsa się okręt, zrywa się z wędzidła, Przewala się, nurkuje w pienistej zamieci, Wznosi kark, zdeptał fale i skróś niebios leci, Obłoki czołem sieka, … Przeczytaj wiersz
Rzeźwią się wiatry, dzienna wolnieje posucha, Na barki Czatyrdachu spada lampa światów, Rozbija się, rozlewa strumienie szkarłatów I gaśnie. Błędny pielgrzym ogląda się, słucha: Już góry poczerniały, w dolinach noc głucha, źródła szemrzą jak przez sen na łożu z bławatów; Powietrze tchnące wonią, tą muzyką kwiatów, Mówi do serca głosem tajemnym dla ucha. Usypiam pod … Przeczytaj wiersz
Rozchodzą się z dżamidów pobożni mieszkańce, Odgłos izanu w cichym gubi się wieczorze, Zawstydziło się licem rubinowym zorze, Srebrny król nocy dąży spocząć przy kochance. Błyszczą w haremie niebios wieczne gwiazd kagańce, Śród nich po safirowym żegluje przestworze Jeden obłok, jak senny łabędź na jeziorze: Pierś ma białą, a złotem malowane krańce. Tu cień pada … Przeczytaj wiersz
Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu, Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi, Śród fali łąk szumiących, śród kwiatów powodzi, Omijam koralowe ostrowy burzanu. Już mrok zapada, nigdzie drogi ni kurhanu; Patrzę w niebo, gwiazd szukam, przewodniczek łodzi; Tam z dala błyszczy obłok – tam jutrzenka wschodzi; To błyszczy Dniestr, to weszła lampa Akermanu. … Przeczytaj wiersz
U stóp moich kraina dostatków i krasy, Nad głową niebo jasne, obok piękne lice; Dlaczegoż stąd ucieka serce w okolice Dalekie, i – niestety! jeszcze dalsze czasy? Litwo! piały mi wdzięczniej twe szumiące lasy Niż słowiki Bajdaru, Salhiry dziewice; I weselszy deptałem twoje trzęsawice Niż rubinowe morwy, złote ananasy. Tak daleki! tak różna wabi mię … Przeczytaj wiersz
Wypuszczam na wiatr konia i nie szczędzę razów; Lasy, doliny, głazy, wkolei, w natłoku U nóg mych płyną, giną, jak fale potoku; Chcę odurzyć się, upić tym wirem obrazów. A gdy spieniony rumak nie słucha rozkazów, Gdy świat kolory traci pod całunem mroku, Jak w rozbitem zwierciedle, tak w mem spiekłem oku Snują się mary … Przeczytaj wiersz
NA WYSOKOŚCI TARKANKUT Już wstążkę pawilonu wiatr zaledwie muśnie, Cichemi gra piersiami rozjaśniona woda; Jak marząca o szczęściu narzeczona młoda, Zbudzi się, aby westchnąć, i wnet znowu uśnie. Żagle, nakształt chorągwi, gdy wojnę skończono, Drzemią na masztach nagich; okręt lekkim ruchem Kołysa się, jak gdyby przykuty łańcuchem; Majtek wytchnął, podróżne rozśmiało się grono. O morze! … Przeczytaj wiersz