Liryka to jeden z trzech głównych rodzajów literackich (obok epiki i dramatu). Charakteryzuje się przede wszystkim subiektywizmem, ekspresją uczuć i emocji oraz wewnętrznych przeżyć przemawiającego w pierwszej osobie podmiotu lirycznego. Liryka z reguły nie ma ścisłej fabuły, choć zdarzają się wyjątki. Tematyka tej formy literackiej jest bardzo różnorodna, a jej gatunki, które rozwijały się na przestrzeni wieków są odzwierciedleniem zmian społecznych, kulturowych i estetycznych.
Gatunki liryczne
Liryka choć jest zróżnicowana pod względem formy i tematyki, łączy w sobie subiektywne wyrażanie emocji, myśli i przeżyć wewnętrznych. Wśród podstawowych gatunków liryki można wyróżnić m.in. pieśń, sonet, balladę, hymn, elegię, tren, odę, fraszkę oraz limeryk. Każdy z tych gatunków ma swoje odrębne cechy formalne i tematyczne, które wpływają na jego specyfikę.
Pieśń
Pieśń to jeden z najstarszych gatunków liryki, często związany z muzyką, co sugeruje sama nazwa. Charakteryzuje się melodyjnością, rytmicznością i regularną budową wersyfikacyjną: podziałem na strofy, powtarzalnymi refrenami oraz regularnym rytmem tekstu. Tradycyjnie pieśni były wykonywane przy akompaniamencie instrumentów, dlatego ich struktura często opiera się na rytmie i powtarzalności, co sprawia, że łatwo je zapamiętać. Tematyka pieśni może być różnorodna — od miłosnych, przez patriotyczne, po religijne i filozoficzne. W polskiej literaturze przykładem znanego twórcy pieśni jest Jan Kochanowski, którego pieśni stały się klasycznymi przykładami tego gatunku.
Ballada
Ballada to gatunek o charakterze synkretycznym, łączący cechy liryki, epiki, a czasem także dramatu. Ballady często mają formę pieśni, a ich fabuła skupia się na opisie niezwykłych, tajemniczych wydarzeń, które mogą mieć podłoże zarówno legendarnie, jak i historyczne. Przeważnie koncentrują się one na jednym, silnie zarysowanym zdarzeniu, które wywołuje u odbiorcy poczucie niezwykłości, a czasem grozy. Ważnym elementem ballady jest także obecność pierwiastków nadprzyrodzonych, które przenikają świat przedstawiony, nadając mu aurę tajemniczości. Ballady poruszają tematy związane z moralnością, winą, karą, ale też z ludową wiarą i romantycznym spojrzeniem na naturę oraz duchowość.
Sonet
Sonet to gatunek liryczny o ścisłej budowie, składający się zazwyczaj z 14 wersów, podzielonych na dwie czterowersowe strofy oraz dwie trzywersowe. Pierwsze strofy zazwyczaj mają charakter opisowy, natomiast dwie ostatnie zawierają refleksje. Sonet, szczególnie popularny w renesansie i baroku, stanowi doskonały przykład kunsztu formalnego. Ten gatunek wymaga od poety precyzji i umiejętności w wyrażaniu głębokich treści w ograniczonej formie. Sławni twórcy sonetów to m.in. Francesco Petrarca oraz William Szekspir.
Sielanka
Elegia
Elegia to gatunek liryki, odnoszący się do poważnych utworów lirycznych o charakterze żalu i melancholii, w których wyrażane są uczucia smutku, melancholii oraz poruszające osobiste doświadczenia oraz fundamentalne kwestie egzystencjalne, takie jak przemijanie, miłość czy śmierć. Tradycyjnie elegie związane były z tematyką żałobną, upamiętniając zmarłych lub stracone wartości. Elegia to utwór lamentacyjny wykonywany podczas ceremonii pogrzebowej. Często mają one medytacyjny charakter, a ich tonacja jest stonowana i refleksyjna. Elegie mogą dotyczyć także utraty innych wartości, takich jak miłość, młodość czy nadzieja. W literaturze polskiej przykładem elegii jest „Elegia o śmierci Ludwika Waryńskiego” autorstwa Władysława Broniewskiego. W Polsce elegie tworzyli m.in. Kochanowski, Słowacki oraz Mickiewicz.
Tren
Tren to gatunek poezji, który powstał w starożytnej Grecji. Tren podobnie jak elegia, związany jest z tematyką żałobną, ale różni się od niej większą konkretyzacją przedmiotu żalu. Tren poświęcony jest zazwyczaj konkretnej osobie zmarłej, często o wybitnych zasługach. Do najsłynniejszych twórców trenów należą Petrarka oraz w literaturze polskiej Kochanowski. Szczególnie znany jest cykl trenów Jana Kochanowskiego, poświęcony jego zmarłej córce Urszuli. Cykl ten stanowi przejmującą refleksję nad sensem życia, cierpieniem i przemijaniem. Jego celem jest wyrażenie smutku po czyjejś śmierci oraz upamiętnienie zalet i zasług osoby zmarłej.
Oda
Oda to gatunek liryki o charakterze uroczystym i pochwalnym. Często jest skierowana do osoby, idei, wartości lub zjawiska. W odróżnieniu od hymnu, oda może być bardziej osobista, a jej tonacja mniej patetyczna, choć wciąż zachowuje ona podniosłość. Oda służy wyrażaniu wielkich emocji i podziwu. Przykładem w literaturze światowej jest „Oda do młodości” Adama Mickiewicza, w której poeta wychwala młodzieńczą energię i ideowość.
Fraszka
Fraszka to krótki, zazwyczaj rymowany utwór liryczny o charakterze żartobliwym lub satyrycznym. Choć temat fraszki może być błahy, to jednak często zawiera ona głębszą refleksję nad życiem, ludzką naturą czy wadami społecznymi. Często kończy się dowcipną puentą. Jan Kochanowski, autor „Fraszek”, jest najbardziej znanym polskim twórcą tego gatunku.
Limeryk
Limeryk to krótki, pięciowersowy utwór, którego budowa opiera się na specyficznym układzie rymów (AABBA). Jego treść jest zazwyczaj humorystyczna, często absurdalna, a zakończenie niespodziewane. Limeryk zdobył popularność w XIX wieku dzięki Edwardowi Learowi, który jest uznawany za mistrza tego gatunku. Współcześnie limeryki są często używane jako forma zabawy słowem.
Gatunki poetyckie
Wiele europejskich gatunków lirycznych ma swoje korzenie w starożytnej poezji greckiej, rzymskiej lub w tekstach biblijnych, jak np. psalm. Poszczególne gatunki liryki, takie jak pieśń, sonet, hymn, elegia, tren, oda, fraszka czy limeryk, rozwijały się w odpowiedzi na potrzeby społeczne i kulturowe danej epoki. W średniowieczu dominowały formy dworskie, takie jak canzona, a poeci renesansowi nawiązywali głównie do klasycznych gatunków, takich jak elegia, hymn, oda czy epigramat. Innowacje w liryce pojawiły się w baroku, gdy popularność zdobył sonet, a kolejne epoki, jak oświecenie, odwoływały się do klasyki. Z kolei romantyzm przyniósł nowe formy, takie jak ballada, poemat liryczny i dygresyjny, rozwijając także tradycyjne gatunki, jak tren czy sielanka.