Średniowieczna poezja to rodzaj twórczości literackiej rozwijającej się w Europie od około V do XV wieku, w okresie dominacji kultury chrześcijańskiej w Europie. Była silnie związana z religią, moralnością i systemem feudalnym, odzwierciedlając duchowe i społeczne wartości epoki. Często miała charakter dydaktyczny, a jej celem było wychowanie i przekazywanie wiedzy, zarówno religijnej, jak i świeckiej. Poezja tego okresu występowała w formach ustnych i pisemnych, często posługując się językami narodowymi obok łaciny – języka Kościoła i nauki.
Średniowieczna poezja cechowała się różnorodnością gatunków, w tym poezją religijną, rycerską, miłosną i dydaktyczną. Wśród jej najważniejszych form znajdują się pieśni liturgiczne, hymny, eposy rycerskie, poematy hagiograficzne oraz ballady. Tematyka obejmowała kwestie religijne, historię, miłość dworską, heroizm i moralne pouczenia. Dominujące w epoce były idee religijne, etos rycerski oraz wizję świata podporządkowaną teocentryzmowi. Teocentryzm, czyli przekonanie o centralnej roli Boga w świecie, był kluczowym motywem literackim. Utwory miały zazwyczaj formę modlitw, hymnów, pieśni religijnych, legend, eposów rycerskich czy moralitetów.
Poezja średniowieczna pełniła różnorodne funkcje. W literaturze religijnej dominowały teksty mające na celu umacnianie wiary, takie jak hymny i pieśni chwalebne. Przykładem może być słynna „Sekwencja o św. Eulalii” – jeden z najstarszych przykładów poezji średniowiecznej w języku starofrancuskim. Utwory te często wykorzystywały alegorie, symbolikę i metafory, aby lepiej ukazać duchową głębię chrześcijańskiego przesłania.
Teksty średniowieczne często powstawały w języku łacińskim, jednak wraz z upowszechnieniem języków narodowych zaczęto tworzyć także poezję w językach lokalnych, co wzmacniało poczucie tożsamości narodowej. Do poezji religijnej zaliczały się hymny (np. Dies Irae), sekwencje liturgiczne czy pieśni maryjne, takie jak polska Bogurodzica. Były one nasycone symboliką i często miały formę modlitwy lub rozważań nad zbawieniem. Poezja świecka z kolei, tworzona przez trubadurów i minnesingerów, celebrowała miłość dworską, ideały rycerskie i przygody.
Styl poezji średniowiecznej był często podniosły, a treści pełne alegorii i moralizatorstwa. Często stosowano powtarzalne schematy wersyfikacyjne, rymy i paralelizmy, co ułatwiało zapamiętywanie i przekazywanie utworów ustnie.
W poezji świeckiej wyróżniała się poezja rycerska i miłosna, związana z ideałem miłości dworskiej i etosem rycerskim. Jednym z popularnych gatunków była chanson de geste, czyli pieśń o czynach, która opiewała bohaterów i ich czyny. „Pieśń o Rolandzie” to klasyczny przykład tej formy, przedstawiający męstwo i wierność rycerza wobec swego suzerena.
Poezja miłosna rozwijała się szczególnie w kulturze trubadurów i truwerów w XII i XIII wieku. Trubadurzy, działający głównie w Prowansji, tworzyli liryki wychwalające ideał miłości dworskiej – często idealizowanej i nieszczęśliwej. Ich twórczość wpłynęła na rozwój europejskiej poezji lirycznej.
Poezja dydaktyczna pełniła funkcję moralizatorską, przekazując wzorce zachowań zgodnych z chrześcijańską etyką. Przykładem są utwory w rodzaju alegorycznego „Romansu o róży”, w których poprzez metafory ukazywano prawdy życiowe i teologiczne.
Wśród najważniejszych poetów średniowiecza można wymienić:
Dante Alighieri (1265–1321) – autor monumentalnej „Boskiej komedii”, która łączy elementy religijne, moralne i filozoficzne w epickiej formie.
Geoffrey Chaucer (ok. 1343–1400) – angielski poeta, znany z „Opowieści kanterberyjskich”, w których łączył elementy komiczne i dydaktyczne.
Chrétien de Troyes – francuski poeta, którego utwory związane z legendą arturiańską, takie jak „Erec i Enide”, ukształtowały poezję rycerską.
Franciszek z Asyżu (1181/82–1226) – autor religijnych hymnów, takich jak „Pieśń słoneczna”, będących wyrazem mistycznej więzi z Bogiem i naturą.
List żaka do panny Pozdrawiam cię, panno godna, Wdzięczna, jasna i dorodna, W tobie moja chluba! Twe oblicze jak lilija, Jeśli mi twa łaska sprzyja, Dolaż moja luba… Ciebiem wielbił sercem całem, Skorom ujrzał, pokochałem, Gdy byłem w Krakowie. Gdy o tobie ktoś życzliwie Wspomniał w gronie, jam skwapliwie Chwalił w każdej dobie. Wrodzy twoi, … Przeczytaj wiersz
Chcy ja na pannu żałować, Nie chciałat’ mi trochy dać Memu koni owsa. Mniszli ty, panno, bych był mał? U mniet’ wisi jako stal Nożyk przy biedrzycy. Rozżży, panno, świecyczku, Przysuczywa dratwiczku, Jako pirwe było. Na pisane pierzynie Damy sobie do wole Piwa i miedu. Rozżży, panno, kahaniec, Ohledawa hned wianiec, Jeszczeli je cał. A … Przeczytaj wiersz
Miłuj, miła, miłuj wiernie, Miej go w sercu zawżdy pewnie, Wiernie mienim, nie przemienim, Kto to wzdruszy, Dyjabeł będzie pan jego duszy.
Ach, miłość, coś mi uczyniła, Eżeś mie tak oślepiła, Eżeśm ja na miłość podał, Jako bych nikogo na świecie znał.
Sroga śmierci, co tu działasz, A snadź już ku mnie naglądasz; Dybiesz cicho, patrzysz srogo, Nie szanujesz nikogo. Strach mie o tym z tobą mowić, Bo nie wiem, daszli sie uprosić, Abyś mi sfolgować raczyła A żywota przedłużyła. Bacz to, żem ja w swojej młodości Był napełnion wszyćkich złości, Za ktorem dosyć nie działał, Bom … Przeczytaj wiersz
Wariant pochodzący z kodeksu Jana ze Słupcy Nie wybieraj, junochu, junochy z cudnyma oczyma, Ale słuchaj, jestli dobra jest, cichyma uchoma. Poradzaj sie, junochu, Byś na lato nie został bez grochu. Nie patrz, iżeć po liczku rumiona, Ale patrzaj, być była domowa. Wariant pochodzący z Kodeksu świętokrzyskiego Nie wybiraj, junochu, oczyma, Ale słuchaj cichyma … Przeczytaj wiersz
Pierwsza pieśń Sandomierzanina Mękę bożą spominajmy, Słowa jego pamiętajmy, Ktore na krzyżu jest mowił, Nam je na przykład zostawił. W pirszem słowie tam się modlił, Boga Oćca swego prosił Za nieprzyjacielmi swojimi: „Odpuść im gniw, Oćcze miły”. Tam naukę nam jest wydał, By braćcu każdy odpuszczał Gniew, mierzączkę i złe sierce, By [w] nie wszedł … Przeczytaj wiersz
Dusza z cieła wylecieła, Na zielone łące stałe. Stawszy, silno, barzo rzewno zapłekałe. K nie przyszedł Święty Piotr a rzeknęcy: Czemu, duszo, rzewno płaczesz? Ona rzekłe: Nie wola mi rzewno płakać, A ja nie wiem, kam sie podzieć. Rzekł święty Piotr je: Podzi, duszo moje miła! Powiedę cie do rejskiego, Do krolestwe niebieskiego. Do ktorego … Przeczytaj wiersz
„Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią” (Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią) to średniowieczny wierszowany dialog moralistyczno-dydaktyczny, którego głównym tematem jest spotkanie człowieka ze Śmiercią. To najobszerniejszy znany polski wiersz pochodzący ze średniowiecza. Niemal 80% z około 500 wersów została napisana wierszem ośmiozgłoskowym. Rękopis dialogu został zapisany około 1463 roku w należącym do Mikołaja z Mirzyńca kodeksie. … Przeczytaj wiersz
Lachowie, Niemcowie, Wszysćcy językowie, Wątpicie-li w mowie I wszego pisma słowie — Wiklef prawdę powie. Jemuż nic rownego Mistrza pogańskiego I krześcijańskiego, Ani będzie więcszego Aż do dnia sądnego. Kto chce tego dowieść, Ta jest o niem powieść; Kto k niemu przystąpi I w jego drogę wstąpi, Nigdy z niej nie stąpi. Od boskich rozumow … Przeczytaj wiersz
Wiersz słoty: O zachowaniu się przy stole Gospodnie, da mi to wiedzieć, Bych mogł o tem cso powiedzieć, O chlebowem stole. Zgarnie na się wszytko pole, Cso w stodole i w tobole, Csole się na niwie zwięże, To wszytko na stole lęże. Przetoć stoł wieliki świeboda: Staje na nim piwo i woda, I k temu … Przeczytaj wiersz
[…] A gdy zaszło tak wspaniałe słońce, ciemności okryły ziemię i ludzi ogarnęło zamroczenie, iż wszystkim całkowicie żal owładnął. Ci zaś, do których wieść o tak nagłym nieszczęściu nie mogła dojść tak szybko, mimo wszystko oddają się radości. Tak więc pomieszał się żal z radością, a ona takim sposobem się skarży, iż żal ją porwał … Przeczytaj wiersz
O, Krakowie sławny nasz! Zgodność ludu twego znasz, Kler nadzwyczaj liczny masz, Statkiem zdobna męska twarz, Matkom zawsze dzieci dasz, Panny dzierżą cnoty straż, Dóbr obfitość stroi cię. Czyste zdroje cię zraszają, Mosty brzegi rzek spajają, Wzgórza straż jak wał ci dają. Tu występni przepadają, Prawi dary otrzymają. Królowie w koronach stają Wdzięczną łaską zdobiąc … Przeczytaj wiersz
A jacy to źli ludzie mieszczanie krakowianie, Żeby pana swego, wielkiego chorągiewnego, Zabiliście, chłopi, Andrzeja Tęczyńskiego! Boże się go pożałuj, człowieka dobrego, Iże tako marnie szczedł od nierownia swojego! Chciał ci krolowi służyci, swą chorągiew mieci, A chłopi pogębek dali ji zabici. W kościele-ć zabili — na tem Boga nie znali, Świątości nizacz nie mieli, … Przeczytaj wiersz
Najwyższy, chwalebny Boże, rozjaśnij ciemności mego serca i daj mi, Panie, prawdziwą wiarę, niezachwianą nadzieję i doskonałą miłość, zrozumienie i poznanie, abym wypełniał Twoje święte i prawdziwe posłannictwo.
Najwyższy, wszechmogący, dobry Panie, Twoja jest sława, chwała i cześć, i wszelkie błogosławieństwo. Tobie jednemu, Najwyższy, one przystoją i żaden człowiek nie jest godny wymówić Twego Imienia. Pochwalony bądź, Panie mój, ze wszystkimi Twymi stworzeniami, szczególnie z panem bratem słońcem, przez które staje się dzień i nas przez nie oświecasz. I ono jest piękne i … Przeczytaj wiersz
A. Ach! Moj smętku, ma żałości! Nie mogę się dowiedzieci, Gdzie mam pirwy nocleg mieci, Gdy dusza z ciała wyleci. B. Byłżem z młodości w rozkoszy Nie uznałem swojej duszy, Już stękam, już mi umrzeci, Dusza nie wie, gdzie się dzieci. C. Com miał jimienia na dworze, Com miał w skrzyni i w komorze, To … Przeczytaj wiersz
Ach krolu wieliki nasz, Coż ci dzieją Maszyjasz, Przydaj rozumu k mej rzeczy, Me sierce bostwem obleczy, Raczy mię mych grzechow pozbawić, Bych mogł o twych świętych prawić: Żywot jednego świętego, Coż miłował Boga swego. Cztę w jednych księgach o nim; Kto chce słuchać, ja powiem. W Rzymie jedno panie było, Coż Bogu rado służyło, … Przeczytaj wiersz
Przychodzę, Pani, by czynem i słowem Zmyć z siebie szpetną zawistnych obmowę, Błagam, niech naszej nie szkodzi miłości! Serce twe wdzięczne i dworne, i lube Niechże przestanie wierzyć, na mą zgubę, Obmowom, jadem zatrutym zazdrości. Niech dłużce zerwie krogulec mój drogi, Niech go w mych oczach rozszarpią rarogi I na pięść moją siędą go … Przeczytaj wiersz
Pielgrzymi, którzy idziecie skupieni, Myśląc o bliskich, co w domu zostali, Czy pochodzicie z tak dalekich krain, Jak to z wyglądu nietrudno ocenić, Że nie płaczecie, kiedy przechodzicie Tego smutnego miasta ulicami, Jak ludzie, którzy nie znają nic a nic Przyczyny bólu, co nim targa skrycie. Gdybyście, chcąc ją poznać, przystanęli, To pewne – myśl … Przeczytaj wiersz
Chytrze bydlą z pany kmiecie, Wiele sie w jich siercu plecie. Gdy dzień panu robić mają, Częstokroć odpoczywają. A robią silno obłudnie: Jedwo wynidą pod południe, A na drodze postawają, Rzekomo pługi oprawiają; Żelazną wić doma słoży, A drzewianą na pług włoży; Wprzągają chory dobytek, Chcąc zlechmanić ten dzień wszytek — Bo umyślnie na to … Przeczytaj wiersz