Kolędy to pieśni religijne o charakterze bożonarodzeniowym, opowiadające o narodzinach Jezusa Chrystusa, wydarzeniach z Betlejem, pokłonie pasterzy i mędrców oraz radości z przyjścia na świat Zbawiciela. Kolędy początkowo były radosnymi pieśniami noworocznymi, które z czasem przybrały formę bożonarodzeniową, na ogół o charakterze religijnym. Wywodzą się z tradycji ludowej, jednak w późniejszych epokach były także komponowane przez wybitnych twórców. Odmianą nawiązującej do codzienności kolędy o świeckim charakterze jest pastorałka, która nie jest wykorzystywana podczas nabożeństw. Kolędami („chodzenie po Kolędzie„) nazywa się także dawne obrzędy ludowe, związane z okresem Święta Godowego i Bożego Narodzenia, podczas których kolędnicy odwiedzali domy.
Najpiękniejsze kolędy na Wigilię i Boże Narodzenie
Kolęda
Kolędy wywodzą się z obchodzonych w styczniu rzymskich Kalendae. Starożytni Rzymianie uważali dzień 1 stycznia za początek roku administracyjnego, co zostało oficjalnie ustalone w 46 roku p.n.e. dekretem Juliusza Cezara. W tym dniu Rzymianie odwiedzali się, wręczali sobie podarki i śpiewali pieśni, które z czasem zostały zaadaptowane przez chrześcijaństwo i połączone z Bożym Narodzeniem, symbolizującym początek nowego czasu. Pierwotnie kolędy miały charakter noworocznych pieśni pochwalnych, przekazujących życzenia pomyślności, natomiast ich religijny charakter związany z narodzinami Chrystusa rozwinął się później, wraz z umacnianiem się chrześcijaństwa.
Kolędy mają korzenie w średniowieczu, a ich geneza związana jest z chrześcijańskimi pieśniami liturgicznymi. Według tradycji chrześcijańskiej pierwszą kolędę stworzył św. Franciszek z Asyżu i była ona śpiewana w szopce zorganizowanej przez niego. Kolędy wywodzą się z pieśni liturgicznych śpiewanych w kościołach, ale również w tradycjach ludowych. Początkowo były to pieśni łacińskie, a z czasem zaczęły pojawiać się wersje w językach narodowych.
Pierwsze kolędy miały łacińskie teksty i ich korzenie tkwią w hymnologii, a także w tropach i laudach benedyktyńskich. Początkowo inspirowane były głównie Ewangeliami św. Mateusza i św. Łukasza, jednak z czasem zaczęły czerpać z ludowej pobożności, apokryfów, średniowiecznej literatury i teatru. Kolędy ewoluowały od świeckich, noworocznych pieśni do ważnych elementów chrześcijańskiej tradycji bożonarodzeniowej.
W liturgii Kościoła katolickiego kolędy śpiewa się od pasterki, czyli mszy o północy z 24 na 25 grudnia, aż do święta Chrztu Pańskiego, które przypada w niedzielę po 6 stycznia. W Polsce jednak tradycyjnie kolędy śpiewa się aż do 2 lutego, czyli Święta Ofiarowania Pańskiego. Utwory związane z okresem świąt Bożego Narodzenia, lecz nie nawiązujące bezpośrednio do narodzenia Jezusa, jak np. „Jest taki dzień”, „O Tannenbaum”, „Jingle Bells” czy „White Christmas”, różnią się od kolęd wykonywanych podczas nabożeństw.
Kolędy polskie
Pierwsze polskie kolędy pojawiły się w XV wieku, kiedy język polski zaczynał zdobywać większe znaczenie w piśmiennictwie i religijnych śpiewach. Najstarszą polską kolędą jest „Zdrow bądź, krolu anjelski” z 1424 roku. W okresie renesansu kolędy stały się bardziej powszechne. Znane kolędy, takie jak „Anioł pasterzom mówił” czy „Przybieżeli do Betlejem”, pochodzą z tego okresu. Barok przyniósł bogactwo form muzycznych i większą popularność kolęd wśród wiernych. W tym czasie zaczęły powstawać bardziej skomplikowane utwory o bogatszej melodii i harmonii. W XVIII wieku pojawiły się kolędy o wyraźnie literackim charakterze, pisane przez poetów i kompozytorów, np. kolęda „Bóg się rodzi” Franciszka Karpińskiego.
Najbardziej znaną kolędą na świecie jest „Cicha noc”, która powstała ona w 1818 roku w austriackim miasteczku Oberndorf bei Salzburg, a jej autorami byli wikary Józef Mohr i organista Franz Xaver Gruber. Kolędę tę przetłumaczono na ponad 300 języków.