Jan Andrzej Morsztyn był polskim poetą barokowym, dworzaninem i dyplomatą, uważanym za czołowego przedstawiciela nurtu marinistycznego w literaturze polskiej. Jego twórczość, pełna konceptualnych zabiegów stylistycznych i wyrafinowanej gry słów, wpisywała się w estetykę baroku, łącząc wyszukane metafory z tematyką miłosną i dworską. Jan Andrzej Morsztyn uważany jest za czołowego przedstawiciela polskiego baroku dworskiego.
Morsztyn urodził się 24 czerwca 1621 roku w Raciborsku, niedaleko Krakowa. Jego ojciec był bogatym właścicielem ziemskim i członkiem wspólnoty braci polskich. Rodzina wywodziła się z niemieckiego mieszczaństwa, które osiedliło się w Polsce w XIV wieku, jednak w tamtym okresie posiadała już polski tytuł szlachecki.. Odebrał staranne wykształcenie, studiując w Lejdzie, gdzie zetknął się z kulturą zachodnioeuropejską. W czasie swoich podróży po Europie, zwłaszcza we Francji i Włoszech, zaznajomił się z poezją Giambattisty Marina, który stał się jego główną literacką inspiracją.
Po powrocie do Polski rozpoczął karierę polityczną i dworską, szybko zdobywając uznanie jako utalentowany dyplomata. Swoją karierę na dworze rozpoczął w 1656 roku jako sekretarz królewski, a dwa lata później objął urząd referendarza koronnego. W 1668 roku został mianowany podskarbim wielkim koronnym. W tym czasie aktywnie uczestniczył w licznych misjach dyplomatycznych. Był blisko związany z dworem królów Jana Kazimierza i Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Jako stronnik profrancuskiej polityki Ludwika XIV działał na rzecz elekcji francuskiego księcia Wielkiego Kondeusza na tron polski.
Za rządów króla Jana III Sobieskiego, w porozumieniu z Ludwikiem XIV, Morsztyn zaangażował się w spisek mający na celu detronizację monarchy. Spisek został jednak wykryty, co doprowadziło do przygotowań do sądu sejmowego pod zarzutem zdrady stanu oraz nadużywania funduszy publicznych na własne potrzeby. W 1683 roku oskarżony został o zdradę i spiskowanie przeciwko królowi Janowi III Sobieskiemu. Mimo że Morsztyn zobowiązał się, iż nie opuści kraju, ostatecznie uciekł za granicę. Osiedlił się we Francji, gdzie przyjął francuskie poddaństwo i objął stanowisko sekretarza Ludwika XIV, które otrzymał jeszcze jako obywatel Rzeczypospolitej. We Francji posługiwał się nazwiskiem „Jean-André comte de Morstein”. Ostatnie lata życia spędził w Paryżu, gdzie zmarł 8 stycznia w 1693 roku.
Jego dorobek literacki obejmuje przede wszystkim dwa zbiory poezji: Lutnia i Kanikuła albo Psia Gwiazda, które zawierają sonety, epigramaty i wiersze miłosne. Morsztyn mistrzowsko posługiwał się konceptem – techniką charakterystyczną dla barokowej poezji, polegającą na budowaniu zaskakujących metafor i paradoksów. Jego utwory, często brawurowe i pełne kunsztownej gry słów, cechują się erudycją i dowcipem, ale także pesymizmem wobec ludzkiej egzystencji. Jan Andrzej Morsztyn pozostawił trwały ślad w literaturze polskiej jako mistrz poezji barokowej, a jego twórczość do dziś ceniona jest za bogactwo języka i wyrafinowaną formę.
Obróć łaskawe, panno, ku mnie oczy. Że przy ich świetle lutnią mą nastroję, Te oczy. z których ten wiersz, że się toczy, Bierze swój pochop i rozrywkę swoje: Bez których rady na śliskiej uboczy Miłosnych myśli trudno się ostoję: Te niech mi z czarnych źrenic z śniegiem szczerem Płci twojej dadzą inkaust z papierem. Twoje … Przeczytaj wiersz
Chociaż ty, Jago, same tylko dwory I miasta chwalisz, nawiedzić obory (Wszak się i dworscy przejeżdżają radzi) Wiejskie nie wadzi. Nie gardź folwarkiem, tak wielcy panowie Zbiegali w pole po pokój i zdrowie, Tak się bawili ludzie przed potopem Bydłem a snopem. Wtenczas, co dały domowe okoły, Tym się pyszniły niewyniosłe stoły, Mniej potraw było … Przeczytaj wiersz
Trudno zrozumieć, co się w ciebie wlewa, Takeś odmienna i takeś pierzchliwa: Raześ mi frantem, drugi raześ szczerą, Raz przyjacielem, drugi raz przecherą, Raz ze mną wiernie, drugi raz mię zdradzisz. Raz się pojednasz, drugi raz powadzisz. Tak cię natura chciała wykształtować, Ze nie wiem, jako z tobą postępować. Boże, żeś nie dał do serca … Przeczytaj wiersz
Żart to i fraszka przeciw Bogumile, Coście widziały, oczy, do tej chwile, Choć wam gładkości włoskie nie nowina, I które nosi francuska kraina, Co ich angielska wystawia korona, Malta wojenna i hiszpańska strona, Co Wenecyja pokrywa w zapusty, Co ma Niderland do wdzięcznej rozpusty. Wszytkoście, oczy wędrowne, widziały, A wżdyście oków na się nie przybrały; … Przeczytaj wiersz
Drażnięta, których strzeże płócienna obrona I słaba oczom naszym zazdrości zasłona, Któreście w ręku cudzych nigdy nie postały, Których i własne ręce rzadko piastowały, Trudno zgadnąć, jakoście stworzone, atoli (Jeśli się pani wasza domyślać pozwoli) Widząc, że sama biała jak śnieg niedeptany, Że twarda, ni jej wzrusza stan mój opłakany, Mniemam, że kto się odkryć … Przeczytaj wiersz
W południe więzień zasnąłem ubogi, Aż mi sen wdzięczny tę przysługę sprawił, Żem swą dziewczynę całował bez trwogi I w jej gładkości myśli moje bawił, I obłapiając depozyt tak drogi, Wszytkie-m na stronę frasunki odprawił, A zbytnia radość ledwie mi żywota Nie wzięła, duszy otworzywszy wrota. Taką uciechą będąc opojony. Ulałem potem zapalone skronie I … Przeczytaj wiersz
Kanikuło, promieńmi swymi uprzykrzona, Przed którymi tak mdleje głowa upalona, Jako kiedy Klimeny nierozsądne plemię Zwierzonym ogniem palił wszytkorodną ziemię, Pofolguj albo – jeśli z głodnym nie masz sprawy I trzeba-ć. niż mię wolno puścisz, nabyć strawy – Masz rzeki, z których tyle weź sobie obroku. Żebyś mi chociaż tego sfolgowała roku. Niechaj ci Wisła … Przeczytaj wiersz
Nie tyle Puszcza Niepołomska zwierza, Nie tyle ordy janczarskie żołnierza, Nie tyle pszczółek ukraińskie ule, Nie tyle włoskich kortegian gondule, Nie tyle babskich strzał krymskie sajdaki, Nie tyle gwoździ indyjskie karaki, Nie tyle wrzecion brabanckie kądziele, Nie tyle kółek młyn, co jedwab miele, Nie tyle śledzi od północy morze, Nie tyle różnych barw tęcza i … Przeczytaj wiersz
Leżysz zabity i jam tez zabity, Ty – strzałą śmierci, ja – strzałą miłości, Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości, Ty jawne świece, ja mam płomień skryty. Tyś na twarz suknem żałobnym nakryty, Jam zawarł zmysły w okropnej ciemnośći, Ty masz związane ręce, ja, wolnośći Zbywszy, mam rozum łańcuchem powity. Ty jednak milczysz, … Przeczytaj wiersz
Oczy twe nie są oczy, ale słońca jaśnie Świecące, w których blasku każdy rozum gaśnie; Usta twe nie są usta, lecz koral rumiany, Których farbą każdy zmysł zostaje związany; Piersi twe nie są piersi, lecz z nieba surowy Kształt, który wolą nasze zabiera w okowy; Tak oczy, piersi, usta, rozum, zmysł i wolą, Blaskiem, farbą … Przeczytaj wiersz
Wiosna. Okropna zima wiośnie ustępuje, Już się do spustu gospodarz gotuje, Już nie zamyka dobytku w oborze, Już i rozmarzłą rolą pługiem porze. Wesołe łąki już nie znają mrozu, Ani przebędziesz rzeki bez przewozu, Teraz swe tańce po miesiącu wodzi Wenus, teraz się z Sylwanami schodzi. A mąż tymczasem nie tańcem spojony W lemneńskiéj kuźni … Przeczytaj wiersz
Już się jaskółka, już i bocian wraca, Już się przybliża bydłu nowa praca, Już się i trawki przewiły zielone, Już się wietrzyki wróciły pieszczone. Tyś sama, panno, lata niepamiętna, U ciebie saméj trwa zima niechętna, I chociaż szyper po Wiśle żegluje, U ciebie twardy mróz serce muruje. Czemuż nas zdradzasz, mając lata gończe, W świeżych … Przeczytaj wiersz
Wiosna. Spędziła wiosna lodowe skorupy; Tuż kmiotek z pługiem rusza się z chałupy. Już się owieczka młodą trawką cieszy, Już się dąb rozwić młodociany śpieszy; Stworzenie wszytko śmieje się i lotne Ptastwo piosneczki wykrzyka zalotne. Nie bądźmy, Jago, i my od nich różni; Niech nam wesoły czas głowę wypróżni Z poważnych myśli i ustąpi sprośny … Przeczytaj wiersz
Com kiedyś śpiewał podczas kanikuły Nad brzegiem Semu i nad brzegiem Suły, Gdzie Psot, gdzie Worskło toczą błotne wody I dwa słowiańskie graniczą narody. Tobie, Wielmożny Panie, ofiaruję, Którego jeśli łaskawym uczuję Tej lichej prace, do większej roboty Nabędę siły, nabędę ochoty. Teraz te karty, lubo ważą mało, Tobie nad inszych oddać mi się zdało, … Przeczytaj wiersz
Karmię frasunkiem miłość i myśleniem, Myśl zaś pamięcią i pożądliwością, Żądzę nadzieją karmię i gładkością. Nadzieję bajką i próżnym błądzeniem. Napawam serce pychą z omamieniem. Pychę zmyślonym weselem z śmiałością. Śmiałość szaleństwem pasę z wyniosłością. Szaleństwo gniewem i złym zajątrzeniem. Karmię frasunek płaczem i wzdychaniem, Wzdychanie ogniem, Rgień wiatrem prawie, Wiatr zasię cieniem, a cień … Przeczytaj wiersz
Jowisz rozumu naplwał pełną głowę; Ateńska Pallas dała-ć swoje sowę; Neptunus trydent, wyjąwszy ząb śrzedni; Rzymski zaś Janus tylni nos i przedni, Apollo skrzypki i lutnią i karty; Rogaty Satyr dał wesołe żarty; Odryzyjski Mars męstwem cię darował; Wulkanus w kuźni tełki zahartował, Swiadczą to wschody, któreś nim przesklepił: Kupido-ć serce, twarz Bachus ulepił. Inszym … Przeczytaj wiersz
Dafnis będąc od swéj opuszczony Dorynty, tak żal nieutulony Swój wyrażał; góry słuchały I zwierzęta i lasy i skały: „Wysokie góry, rosłe Apeniny, Pleśniwe skały, zapadłe doliny, Wierzchołki dżdżystym dymem się kurzące, Rzeki wesołym padołem płynące, Skały, opoki, karcze i zielone Chróściny, drobnym ptastwem osadzone, Potoki srebrną pianą się bielące, Stoki z wysokich gór szyje … Przeczytaj wiersz
Lutniąś wziął w rękę, która-ć w różne tony Zagra, jako jej każą różne strony. Najdziesz tu chorał zwyczajny i czasem Niżej od inszych odezwie-ć się basem. I ekstrawagant wmiesza się, więc i to Będzie, zerwie się bydlęce jelito: Ale też podczas tonem niemierzianem Ozwie się kwintą i krzyknie sopranem. A że choć struny różne głosy … Przeczytaj wiersz
Szczęśliwa nocy, w którą się nam rodzi Dzień jasny, światło wszystkiemu stworzeniu, I w któréj brudach i okropnym cieniu Słońce jaśniejsze nad codzienne wschodzi. Szczęśliwe bydło, które gdy mróz chłodzi, Grzejecie pana w ciepłym swoim tchnieniu; Luboście nieme, w takim przysłużeniu Zazdrościć się wam tego szczęścia godzi. Szczęśliwa stajni, szczęśliwe pieluchy, Które się boskich członeczków … Przeczytaj wiersz
Nie zawsze strzały Kupido zawodzi, Czasem tuk złoży i bez broni chodzi I gospodarskiej pilnując pogody, Gracuje z trawy pafijskie ogrody. W ogrodzie jego zioła są nadzieje, Chwast – obietnice, które wiatr rozwieje, Męczeństwa, posty są suche gałęzi, Labirynt – pęta, w których swoje więzi, Niewola – kwiatkiem, owocem jest szkoda, Fontaną – oczy i … Przeczytaj wiersz