Panegiryk jako gatunek literacki to formalna, uroczysta wypowiedź pochwalna, mająca na celu wysławianie i wywyższenie osoby, idei, wydarzenia, dzieła lub zjawiska zwykle poprzez przesadne wyrażenie podziwu i często przybierający ton pochlebczy. Jego głównym celem jest podkreślenie wyjątkowości i zasług wychwalanej osoby, często w sposób przesadny i pełen szacunku. Panegiryki mogą występować w różnych formach: mowy pochwalnej, wiersza, pieśni, eseju, toastu, listu czy nawet opowiadania. Cechują się bogatym, emfatycznym językiem, często pełnym metafor i patosu.
Panegiryk pierwotnie oznaczający „na święto publiczne” pojawiał się w kulturze antycznej, gdzie sławił zarówno wielkich władców, jak i bohaterów narodowych. Przykłady starożytnych panegiryków można znaleźć w dziełach greckich i rzymskich autorów, takich jak Platon czy Cicero, którzy wychwalali cnoty i zasługi osób publicznych. W starożytnej Grecji termin ten odnosił się także do mów wygłaszanych podczas pogrzebów wybitnych postaci, takich jak dowódcy czy politycy, które miały na celu uwiecznienie ich zasług dla społeczeństwa i ojczyzny.
Panegiryk był szczególnie popularny w okresie renesansu, od XVI do XVIII wieku. Często tworzyli je poeci związani z dworami królewskimi lub magnackimi. W epoce oświecenia podejmowano jednak próby ograniczenia tego typu literatury. W literaturze polskiej panegiryk również pojawiał się, choć w bardziej ironicznej lub satyrycznej formie, na przykład w twórczości Jana Kochanowskiego czy Ignacego Krasickiego.
Współczesne panegiryki często są wygłaszane w kontekście ceremonii państwowych, akademickich czy religijnych. W takich sytuacjach pełnią rolę podkreślenia wyjątkowego wkładu jednostki w rozwój społeczny, naukowy czy kulturalny, podnosząc jej wartość w oczach odbiorców.
(W dzień jego konsekracyi) Dotąd cię, cny prałacie, wzorze cnót jedyny, Kościół z ojczyzną liczył miedzy wdzięczne syny; Lecz już oto dziś jedna w pierwszéj mieści radzie, Drugi w poczet pasterzów znakomity kładzie. Już oto przed ołtarzem, nowy Aaronie, Stawasz, świetną infułą uwieńczywszy skronie; Błogosławiąc uprzejmie lud, ze wszelkiéj strony Na tak wspaniały widok chętnie … Przeczytaj wiersz
Do Ignacego Witosławskiego, Oboźnego Polnego Koronnego (O złym używaniu poetyki) Długoż próżnéj obmierzłym być kapłanem dumy I na górnych ołtarzach wonne kłaść perfumy; Skąd za drogie ofiary, bożyszcza złociste W słownych dają zamętach odpowiedzi mgliste? Alboż tylko poczciwość, honor, męstwo, rada W pysznéj Sydonu wełnie i w złocie zasiada; A ziomek, że mniéj strojny, choć … Przeczytaj wiersz
Bolesławie! Bolesławie! o chwalebny panie! Jakże bacznie, jak gorliwie bronisz twojej ziemie! Czy to we dnie, czy to w nocy, czy to we świtanie, Twoje oko za nas czuwa i samo nie zdrzemie. Gdy sądzimy, że cię marnie trupem już położym, Ty nas dzierżysz, jak w więzieniu, w twej potężnej sile. Taki bojak godzien rządzić … Przeczytaj wiersz
Tutaj królowa Jadwiga spoczywa, Niegdyś cnej Polski gwiazda i otucha. Jej dom są Węgry, ziemia nieszczęśliwa, Która dziś prawa cesarskiego słucha. Księżniczka, świetne plemię Ludwikowe, Co rządził razem Lachy i Pannony, Wniosła Jagielle za wiano godowe Wieniec monarszej sarmackiej korony. Dziewa została na podziw sąsiadów Arką przymierza Korony i Litwy; Czcicieli lasów, ogniska i gadów, … Przeczytaj wiersz
Okręgu polskiej przestronej granice, Zajmując świata wyborną dzielnicę, Zaż cicho możesz zależeć radości Z twej szczęśliwości? Zaż nie masz ktoć by dał świadectwo tego, Jaki wiek wiedziesz Królestwa twojego, W jakiej ozdobie swej i w jakiej sławie, Na podziw prawie? Tak wielką liczbą królów kierowana Ziemio, wiernością twą nieporównana, Wstrząśniej twe śliczne lasy, bory, skały, … Przeczytaj wiersz
Com kiedyś śpiewał podczas kanikuły Nad brzegiem Semu i nad brzegiem Suły, Gdzie Psot, gdzie Worskło toczą błotne wody I dwa słowiańskie graniczą narody. Tobie, Wielmożny Panie, ofiaruję, Którego jeśli łaskawym uczuję Tej lichej prace, do większej roboty Nabędę siły, nabędę ochoty. Teraz te karty, lubo ważą mało, Tobie nad inszych oddać mi się zdało, … Przeczytaj wiersz
Kto mi dał skrzydła, kto mię odział pióry I tak wysoko postawił, że z góry Wszytek Świat widzę, a sam, jako trzeba, Tykam się nieba? Toli jest ogień on nieugaszony Złotego słońca, które, nieskończony Bieg bieżąc, wrotne od początku świata Prowadzi lata? Toli jest on krąg odmiennej światłości, Wódz gwiazd rozlicznych i sprawca żyzności? Słyszę … Przeczytaj wiersz
Wsi spokojna, wsi wesoła, Który głos twej chwale zdoła? Kto twe wczasy, kto pożytki Może wspomnieć zaraz wszytki? Człowiek w twej pieczy uczciwie Bez wszelakiej lichwy żywie, Pobożne jego staranie I bezpiecznw nabywanie. Inszy sie ciągną przy dworze Albo żeglują przez morze, Gdzie człowieka wicher pędzi A śmierć bliżej, niż na piędzi. Najdziesz, kto w … Przeczytaj wiersz
Gdy słońce Raka zagrzewa, A słowik więcej nie śpiewa, Sobótkę, jako czas niesie, Zapalono w Czarnym lesie. Tam goście, tam i domowi Sypali się ku ogniowi, Bąki zaraz troje grały, A sady się sprzeciwiały. Siedli wszyscy na murawie, Potem wstało sześć par prawie, Dziewek jednako ubranych, I belicą przepasanych. Wszytki śpiewać nauczone, W tańcu także … Przeczytaj wiersz
Twe oczy, skąd Kupido na wsze ziemskie kraje, córo możnego króla, harde prawa daje, nie oczy, lecz pochodnie dwie nielitościwe, które palą na popiół serca nieszczęśliwe. Nie pochodnie, lecz gwiazdy, których jasne zorze błagają nagłym wiatrem rozgniewane morze. Nie gwiazdy, ale słońca, pałające różno, których blask śmiertelnemu oku pojąć próżno. Nie słońca ale nieba, bo … Przeczytaj wiersz
Szczygieł, między kanarki w ptaszarni zamkniony, Słabym głosem przetwarza melodyjne tony; Gdy się ozwiesz, słowiku, nucą drudzy ptacy, Lecz w rozpaczy zostawiasz znęcone do pracy. Tobie, poeto, sławny dowcipem i gustem, Należało się rodzić pod rzymskim Augustem, Lecz jego rówiennika fortuna łaskawa Chcąc uczcić, przeniosła cię w czasy Stanisława. Czyli wiejskie piosneczki zadmiesz na fujarze, … Przeczytaj wiersz
Im wyżej, tym widoczniej, chwale lub naganie Podpadają królowie, najjaśniejszy panie. Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka; Wielbi urząd, czci króla, lecz sądzi człowieka. Gdy więc ganię zdrożności i zdania mniej baczne, Pozwolisz, mości królu! że od ciebie zacznę. Jesteś królem, a czemu nie królewskim synem? To nie dobrze: krew pańska jest zaszczyt przed gminem. Kto … Przeczytaj wiersz
Bogdaj to panegiryk nadęty w arkuszach, Co o wiecznopamiętnych pisząc animuszach, Brzmiący w ogromnym dźwięku i dzikim terminie, Wierszem, prozą, po polsku łże i po łacinie. Zbija Krym i Zaporoż, Multany, Wołochy, Pędzi poza Budziaki pierzchliwe motłochy, Krwią rumieni ocean, w carogrodzkie bramy Tłoczy Asyryjczyki i Mezopotamy. A mecenas, co czyta wspaniale przykłady, Za zwycięzce … Przeczytaj wiersz