Jan Brzechwa to pseudonim Jana Wiktora Lesman, który urodził się 15 sierpnia 1898 roku w rodzinie polsko-żydowskiej w Żmerynce, na Podolu na terenie dzisiejszej Ukrainy. Jan Brzechwa był poetą, pisarzem, satyrykiem, prawnikiem i tłumaczem, ale największą sławę zyskał jako autor literatury dziecięcej. Jego dzieła są pełne humoru, fantazji i ciepła. Jest autorem takich klasycznych utworów dla dzieci, jak „Akademia pana Kleksa”, „Kaczka Dziwaczka”, „Pchła Szachrajka” czy „Tańcowała igła z nitką”. Był również autorem licznych tłumaczeń i tekstów satyrycznych dla dorosłych.
Jan Brzechwa pochodził z rodziny o silnych tradycjach literackich. Jego ojciec był inżynierem kolejnictwa, a matka nauczycielką francuskiego. Jan Brzechwa był kuzynem znanego poety Bolesława Leśmiana. Dzieciństwo spędził na Kresach, często podróżując z rodziną. Edukację rozpoczął w kolegium jezuickim w Chyrowie, a po przeprowadzce do Warszawy ukończył Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Podczas wojny polsko-bolszewickiej służył jako ochotnik w 36 Pułku Legii Akademickiej, za co został odznaczony.
Po ukończeniu studiów prawniczych Brzechwa zaczął pracować jako adwokat, specjalizując się w prawie autorskim. Był jednym z najlepszych specjalistów w tej dziedzinie w Polsce. Przez wiele lat pełnił funkcję prawnika Związku Autorów i Kompozytorów Scenicznych, a także współpracował z wieloma polskimi twórcami, pomagając im w ochronie ich praw autorskich.
Choć był prawnikiem specjalizującym się w prawie autorskim w ZAIKS-ie, od młodych lat interesował się literaturą. Choć praca prawnicza była jego głównym źródłem utrzymania, Brzechwa nie porzucił literatury, a literacko zadebiutował w 1920 roku na łamach czasopism humorystycznych.
Ożenił się trzykrotnie: najpierw z Marią Sunderland, swoją dalszą kuzynką i siostrzenicą artystki Celiny Sunderland, potem z Karoliną Lentową (z domu Meyer), a na końcu z Janiną Magajewską. Z pierwszego małżeństwa miał córkę Krystynę (ur. 1928), która została malarką.
Jan Brzechwa zmarł 2 lipca 1966 roku w wieku 67 lat w Warszawie z przyczyn naturalnych. Został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach, jednym z najbardziej znanych cmentarzy w mieście.
Jan Brzechwa zadebiutował w 1915 roku, publikując pierwsze wiersze w prasie, choć początkowo planował karierę prawniczą. Po demobilizacji w 1920 roku i rozpoczęciu studiów prawniczych, zaczął pisać satyryczne teksty, piosenki i skecze, współpracując z kabaretami, takimi jak Qui Pro Quo i Czarny Kot. Dla rozróżnienia swojej działalności prawniczej i literackiej, tworzył pod pseudonimem Jan Brzechwa. W 1926 wydał tom poezji Oblicza zmyślone, a w 1938 zadebiutował w literaturze dziecięcej z tomem Tańcowała igła z nitką. Rok później opublikował Kaczkę dziwaczkę, umacniając swoją pozycję jako autor literatury dla dzieci.
Jan Brzechwa zadebiutował jako poeta w 1926 roku tomikiem Oblicza zmyślone, a jego pierwszy zbiór wierszy dla dzieci, Tańcowała igła z nitką, ukazał się w 1937 roku. Wiersze Brzechwy, takie jak słynny Chrząszcz ze znaną frazą „W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie”, stały się kultowymi łamańcami językowymi w polskiej literaturze. Jego twórczość dla dzieci, pełna humoru, fantastycznych postaci i absurdalnych sytuacji, szybko zdobyła popularność w latach 30. Brzechwa był również cenionym tłumaczem literatury rosyjskiej, przekładając utwory Puszkina, Jesienina i Majakowskiego.
Jan Brzechwa zdobył największą popularność po II wojnie światowej, zwłaszcza dzięki serii książek o Panu Kleksie, zaczynając od „Akademii pana Kleksa” (1946). Ta fantastyczna opowieść o magicznej akademii i jej ekscentrycznym dyrektorze stała się klasykiem literatury dziecięcej w Polsce. W latach 80. książki o Kleksie doczekały się ekranizacji, w tym kultowego filmu z 1983 roku. Trylogia o Panu Kleksie obejmuje także „Podróże pana Kleksa” (1961) i „Tryumf pana Kleksa” (1965), łącząc motywy niezwykłych przygód i niekonwencjonalnych metod nauczania.
Brzechwa był również autorem wielu innych wierszy i opowiadań dla dzieci, takich jak „Kaczka Dziwaczka”, „Pchła Szachrajka” (której animowana wersja powstała w 1989 roku), oraz „Szelmostwa Lisa Witalisa”. Jego twórczość wyróżniała się humorem, absurdalnymi sytuacjami i postaciami, które trafiały do wyobraźni najmłodszych, często zawierając elementy dydaktyczne.
Poza twórczością dla dzieci, Brzechwa pisał satyryczne teksty i skecze dla kabaretów oraz tłumaczył literaturę rosyjską, w tym dzieła Puszkina, Jesienina i Majakowskiego. Jego przekłady były cenione za precyzję i artystyczną wrażliwość, co dodatkowo umacniało jego literacką pozycję.
Jan Brzechwa, pisząc w melodyjnym stylu ośmiosylabowego wiersza akcentowanego, stał się jednym z najważniejszych autorów w polskiej literaturze. Jego twórczość, pełna wyobraźni i humoru, zyskała trwałe miejsce w kanonie lektur szkolnych, bawiąc i ucząc kolejne pokolenia. Dzięki swojemu talentowi Brzechwa zdobył miano mistrza literatury dziecięcej, a jego wkład w polską kulturę jest nieoceniony.
Na tapczanie siedzi leń, Nic nie robi cały dzień. „O, wypraszam to sobie! Jak to? Ja nic nie robię? A kto siedzi na tapczanie? A kto zjadł pierwsze śniadanie? A kto dzisiaj pluł i łapał? A kto się w głowę podrapał? A kto dziś zgubił kalosze? O – o! Proszę!” Na tapczanie siedzi leń, Nic … Przeczytaj wiersz
Wzdychała kreda: „Wciąż jestem biała, Nie chcę być biała!…” No i – sczerniała. Jęczał atrament: „O, losie marny, Wciąż jestem czarny, kompletnie czarny, Jak gdyby we mnie kto smołę przelał. Nie chcę być czarny! Dość już!” I zbielał. W szkole straszliwy zrobił się zamęt: Ładna historia! Biały atrament! Któż go na białym … Przeczytaj wiersz
Nad rzeczką opodal krzaczka Mieszkała kaczka-dziwaczka, Lecz zamiast trzymać się rzeczki Robiła piesze wycieczki. Raz poszła więc do fryzjera: „Poproszę o kilo sera!” Tuż obok była apteka: „Poproszę mleka pięć deka.” Z apteki poszła do praczki Kupować pocztowe znaczki. Gryzły się kaczki okropnie: „A niech tę kaczkę gęś kopnie!” Znosiła jaja na twardo I miała … Przeczytaj wiersz
Spotkał katar Katarzynę – A – psik! Katarzyna pod pierzynę – A – psik! Sprowadzono wnet doktora – A – psik! „Pani jest na katar chora” – A – psik! Terpentyną grzbiet jej natarł – A – psik! A po chwili sam miał katar – A – psik! Poszedł doktor do rejenta – A – … Przeczytaj wiersz
Dla uniknięcia domowych niesnasek Struś schował głowę w piasek. Tymczasem szła pani strusiowa. „A któż to ukrywa tu się? A któż to przede mną się chowa? Poznaję pióra strusie, A po piórach poznaję osobę”. I mówiąc to kolnęła strusia dziobem. „Tuś, mój mężusiu, tuś!” Struś skoczył jak oparzony, Bo to wcale nie był mąż tej … Przeczytaj wiersz
Pewna żaba Była słaba Więc przychodzi do doktora I powiada, że jest chora. Doktor włożył okulary, Bo już był cokolwiek stary, Potem ją dokładnie zbadał, No, i wreszcie tak powiada: „Pani zanadto się poci, Niech pani unika wilgoci, Niech pani się czasem nie kąpie, Niech pani nie siada przy pompie, Niech pani deszczu unika, Niech … Przeczytaj wiersz
I cóż powiecie na to, Że już się zbliża lato? Kret skrzywił się ponuro: – Przyjedzie pewnie furą. Jeż się najeżył srodze: – Raczej na hulajnodze. Wąż syknął: – Ja nie wierzę. Przyjedzie na rowerze. Kos gwizdnął: – Wiem coś o tym. Przyleci samolotem. – Skąd znowu – rzekła sroka – Nie spuszczam z niego … Przeczytaj wiersz
Pojechał Michał pod Częstochowę, Tam kupił buty siedmiomilowe. Co stąpnie nogą – siedem mil trzaśnie, Bo Michał takie buty miał właśnie. Szedł pełen dumy, szedł pełen buty, W siedmiomilowe buty obuty. W piętnaście minut był już w Warszawie: „Tutaj – powiada – dłużej zabawię!” Żona spojrzała i zapłakała: „Już nie dopędzę mego Michała”. Dzieci go … Przeczytaj wiersz
Jest nas w domu ośmiu braci. Jeden czas od świtu traci Na łowienie ryb w jeziorze, Chociaż złowić nic nie może. Drugi zaraz się wybierze Do dąbrowy na rowerze, By zgłębiając leśne gąszcze Łapać żuki i chrabąszcze. Trzeci zwykle o tej porze Pływa łodzią po jeziorze, A dziś nawet przy sobocie, Spędzi cały dzień w … Przeczytaj wiersz
Wybiera się sójka za morze,Ale wybrać się nie może.„Trudno jest się rozstać z krajem,A ja właśnie się rozstaję.”Poleciała więc na kresyPozałatwiać interesy.Odwiedziła najpierw Szczecin,Bo tam miała dwoje dzieci,W Kielcach była dwa tygodnie,Żeby wyspać się wygodnie,Jedną noc spędziła w GdyniU znajomej gospodyni,Wpadła także do Pułtuska,Żeby w Narwi się popluskać,A z Pułtuska do Torunia,Gdzie mieszkała jej ciotunia.Po … Przeczytaj wiersz
Naplotkowała sosna, że już się zbliża wiosna. Kret skrzywił się ponuro: „Przyjedzie pewnie furą”. Jeż się najeżył srodze: „Raczej na hulajnodze”. Wąż syknął: „Ja nie wierzę. Przyjedzie na rowerze”. Kos gwizdnął: „Wiem coś o tym. Przyleci samolotem”. „Skąd znowu – rzekła sroka – Ja jej nie spuszczam z oka I w zeszłym roku, w maju, … Przeczytaj wiersz
Wiosna w kwietniu zbudziła się z rana, Wyszła wprawdzie troszeczkę zaspana, Lecz zajrzała we wszystkie zakątki: – Zaczynamy wiosenne porządki. Skoczył wietrzyk zamaszyście, Pookurzał mchy i liście. Z bocznych dróżek, z polnych ścieżek Powymiatał brudny śnieżek. Krasnoludki wiadra niosą, Myją ziemię ranną rosą. Chmury, płynąc po błękicie, Urządziły wielkie mycie, A obłoki miękką szmatką Polerują … Przeczytaj wiersz
O, jakie rzewne widowisko: Czerwone liście za oknami I cienie brzóz, płynące nisko Za odbitymi obłokami. Pies nie ujada. Zły i chory Omija cienie października, Na tykach ciepłe pomidory Są jak korale u indyka, Na babim lecie, zawieszonym Między drzewami jak antena, Żałośnie drga wyblakłym tonem Niepowtarzalna kantylena, Rzednąca trawa, blade dzwońce, Rozklekotane późne świerszcze, … Przeczytaj wiersz
Ujrzałem ją w wieczornym zamęcie, w zawierusze wesołej zabawy, wśród wielu obnażonych ramion, wśród wielu twarzy, rąk i krawatów. Przecisnąłem się do niej i zawołałem: – Wypijmy za nasze marzenia! W butelkach snuła się złocista mgła, pełne mgły były kieliszki, mgła spływała po oczach. Pochyliłem się do jej ucha i szepnąłem: – As kier! Trzymałem … Przeczytaj wiersz
Zachwycony jej powabem Hipopotam błagał żabę: „Zostań żoną moją, co tam, Jestem wprawdzie hipopotam, Kilogramów ważę z tysiąc, Ale za to mógłbym przysiąc, Że wzór męża znajdziesz we mnie I że ze mną żyć przyjemnie. Czuję w sobie wielki zapał, Będę ci motylki łapał I na grzbiecie, jak w karecie, Będę woził cię po świecie, … Przeczytaj wiersz
Do biedronki przyszedł żuk, W okieneczko puk-puk-puk. Panieneczka widzi żuka: „Czego pan tu u mnie szuka?” Skoczył żuk jak polny konik, Z galanterią zdjął melonik I powiada: „Wstań, biedronko, Wyjdź, biedronko, przyjdź na słonko. Wezmę ciebie aż na łączkę I poproszę o twą rączkę” Oburzyła się biedronka: „Niech pan tutaj się nie błąka, Niech pan … Przeczytaj wiersz
Na wyspach Bergamutach Podobno jest kot w butach, Widziano także osła, Którego mrówka niosła, Jest kura smograjka Znosząca złote jajka, Na dębach rosną jabłka W gronostajowych czapkach, Jest i wieloryb stary, Co nosi okulary, Uczone są łososie W pomidorowym sosie I tresowane szczury Na szczycie szklanej góry, Jest słoń z trąbami dwiema I tylko… wysp … Przeczytaj wiersz
Dzień gorętszy od serca nie sprzyja marzeniu – Ucieknijmy od słońca i uśnijmy w cieniu, Będzie skwarne południe wisiało nad nami, Będą drzewa szumiały w nasz sen gałęziami, Srebrna miazga obłoków przypomni powiekom, Podróż taką niebyłą, i taką daleką, I to wszystko, co nigdy nie staje się we śnie, Tego dnia śnić się będzie wszystkim … Przeczytaj wiersz
Dwudziestu dwóch morderców zawiśnie w Norymberdze mimo, że każdy z tych morderców miał dobrotliwe serce: jeden zbierał kwiatki drugi miłował dziatki trzeci narty uwielbiał czwarty łapał motyle piąty piosenki śpiewał szósty lubiał wycieczki siódmy miał żonę pobożną ósmy grał w piłkę nożną dziewiąty kochał cnotę dziesiąty rybki złote jedenasty ubogich wspierał dwunasty znaczki zbierał trzynasty … Przeczytaj wiersz
Na straganie w dzień targowy Takie słyszy się rozmowy: „Może pan się o mnie oprze, Pan tak więdnie, panie koprze.” „Cóż się dziwić, mój szczypiorku, Leżę tutaj już od wtorku!” Rzecze na to kalarepka: „Spójrz na rzepę – ta jest krzepka!” Groch po brzuszku rzepę klepie: „Jak tam, rzepo? Coraz lepiej?” „Dzięki, dzięki, panie grochu, … Przeczytaj wiersz
Samochwała w kącie stała I wciąż tak opowiadała: Zdolna jestem niesłychanie, Najpiękniejsze mam ubranie, Moja buzia tryska zdrowiem, Jak coś powiem, to już powiem, Jak odpowiem, to roztropnie, W szkole mam najlepsze stopnie, Śpiewam lepiej niż w operze, Świetnie jeżdżę na rowerze, Znakomicie muchy łapię, Wiem, gdzie Wisła jest na mapie, Jestem mądra, jestem zgrabna, … Przeczytaj wiersz