Tadeusz Różewicz

Tadeusz Różewicz był jednym z najwybitniejszych polskich poetów, dramaturgów i prozaików XX wieku. Pomimio ogromnego talentu i wielu wybitnych dzieł, które stworzył, niestety nie została uhonorowany Nagrodą Nobla.

Tadeusz Różewicz urodził się 9 października 1921 roku w Radomsku w rodzinie o artystycznych tradycjach. Jego ojciec był urzędnikiem, a matka zajmowała się domem. Ojciec Tadeusza pracował jako niższy urzędnik sądowy. Matka – Stefania Maria z domu Gelbard pochodziła z rodziny żydowskiej. Była córką Arona Lejba i Florentyny Gelbardów i zdecydowała się na chrzest przed ślubem. Po zakończeniu I wojny światowej rodzina Różewiczów przeniosła się z Osjakowa w regionie sieradzkim do Radomska, gdzie wkrótce przyszedł na świat Tadeusz – czwarty z pięciorga dzieci. Jego starszy brat Janusz (również poeta) zginął w czasie II wojny światowej, a młodszy brat Stanisław stał się cenionym reżyserem filmowym.

Tadeusz Różewicz rozpoczął edukację w Gimnazjum im. Feliksa Fabianiego w Radomsku w Radomsku, następnie próbował dostać się do Liceum Pedagogicznego w Piotrkowie Trybunalskim, ale nie zdał egzaminu z powodu braku umiejętności w śpiewie. Następnie planował rozpocząć naukę w Liceum Leśnym w Żyrowicach lub w szkole Marynarki Handlowej w Gdyni, jednak wybuch wojny pokrzyżował jego plany.

Po wybuchu II wojny światowej przerwał naukę i rozpoczął pracę w Radomsku jako goniec magazynier w urzędzie niemieckim, a następnie pracował jako urzędnik magistracki odpowiedzialny za kwaterunek. Ostatecznie został uczniem stolarskim w Fabryce Mebli Giętych Thonet. W 1942 roku wstąpił do Armii Krajowej pod pseudonimem „Satyr”. Od czerwca 1943 do listopada 1944 walczył zbrojnie w oddziałach leśnych na terenie kilku powiatów, jednocześnie tworząc poezję i współredagując podziemne pismo „Czyn Zbrojny”.

Uczestniczył w ruchu oporu, a doświadczenia wojenne głęboko wpłynęły na jego twórczość. Strata brata Janusza i bolesne przeżycia związane z brutalnością wojny ukształtowały jego pesymistyczną, ale przenikliwą wizję człowieka, świata i cywilizacji. Wojna stała się głównym tematem w jego poezji i dramatach, w których często poruszał problemy moralne związane z przemocą i dehumanizacją.

Różewicz rozpoczął swoją twórczość literacką jeszcze przed wojną, publikując swoje młodzieńcze utwory w czasopismach „Pod znakiem Marii” oraz „Czerwone Tarcze”. W 1944 roku, wspólnie z bratem Januszem, wydał zbiór zatytułowany „Echa leśne”, a dwa lata później opublikował zbiór satyrycznych wierszy i prozy „W łyżce wody”. Jego prawdziwy literacki debiut to jednak tomik poezji „Niepokój”, wydany w 1947 roku.

Po wojnie osiedlił się w Częstochowie, gdzie poznał Juliana Przybosia, który pomógł mu przenieść się do Krakowa. Tam zdał maturę i rozpoczął studia z zakresu historii sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim, które jednak porzucił, aby poświęcić się twórczości literackiej. W 1947 roku zadebiutował tomem poezji „Niepokój”, który natychmiast zyskał uznanie krytyków i czytelników. Zbiór ten nawiązujący do wojennych doświadczeń, zawierał pesymistyczne, oszczędne w formie wiersze, które wyznaczyły nową estetykę w polskiej poezji – antyestetyzm, zerwanie z klasycznymi kanonami piękna, a także odejście od tradycyjnych form poetyckich. „Niepokój” zapoczątkował charakterystyczny styl Różewicza – prosty, wymowny język, zdominowany przez refleksje nad kondycją natury człowieka w obliczu doświadczanych tragedii.

W Krakowie zaprzyjaźnił się z twórcami neoawangardy, m.in. Tadeuszem Kantorem, Jerzym Nowosielskim, Andrzejem Wajdą i Andrzejem Wróblewskim. W 1950 roku wyjechał na rok do Budapesztu. Po powrocie, z powodu trudnych warunków mieszkaniowych, przeniósł się do Gliwic, gdzie poślubił Wiesławę Kozłowską. Wspólnie doczekali się dwóch synów: Kamila i Jana.

W tym okresie Różewicz zmagał się z problemami materialnymi oraz ostrą krytyką literacką. Dopiero po śmierci Stalina w 1953 roku i wraz z nadejściem odwilży politycznej w Polsce, zmieniła się zarówno sytuacja społeczna, jak i stosunek krytyki do jego twórczości.

W latach 50. i 60. Różewicz rozwijał swoje zainteresowania teatrem i dramatem. W 1960 roku napisał jeden z najważniejszych polskich dramatów powojennych – „Kartoteka”, który stał się manifestem „nowego teatru”. W sztuce tej główny bohater, bezimienny Everyman bezwładnie leży na łóżku, podczas gdy wokół niego przetaczają się obrazy z jego życia, przeplatając się z absurdalnymi sytuacjami i dialogami. „Kartoteka” otworzyła nowy rozdział w polskim dramacie, wprowadzając elementy absurdu i groteski. W kolejnych dekadach Różewicz napisał kolejne sztuki, m.in. „Stara kobieta wysiaduje” (1968) i „Do piachu” (1979), które wywoływały żywe dyskusje krytyków w środowisku teatralnym oraz wśród widzów. Jego twórczość poetycka, dramatyczna i prozatorska koncentrowała się na krytyce współczesnej cywilizacji, zagubieniu człowieka w zmechanizowanym świecie oraz pustce egzystencjalnej.

Różewicz rozwinął oryginalną wizję teatru, czerpiącą z paryskiej awangardy (np. Becketta i Ionesco), ale jednocześnie silnie autobiograficzną i zakorzenioną w polskiej tradycji. Jego teatr łączy realizm, fragmentaryczność, poetyckość i elementy absurdu, tworząc wyjątkową koncepcję dramatyczną.

Poezja Tadeusza Różewicza

W poezji (podobnie jak w dramacie) Tadeusz Różewicz porzucał tradycyjne formy i schematy na rzecz prostoty, często szokującej i brutalnej w swoim przekazie. Jego wiersze są pozbawione ozdobników, mocno zrytmizowane, bliskie językowi potocznemu, co czyniło je przystępnymi, ale jednocześnie głęboko refleksyjnymi.

Poezja Tadeusza Różewicza oddaje tragizm jednostki osamotnionej i zagubionej w powojennej rzeczywistości, pełnej śmierci, okrucieństwa, obojętności oraz unifikacji cywilizacyjnej. Jego twórczość to wyraz traumy osoby zranionej przez wojnę, a bohater jego wierszy staje się zagrożony chaosem i dezintegracją. W utworach takich jak Przepaść czy Koncert życzeń Różewicz porusza temat prostych, podstawowych wartości, takich jak życzliwość, dobroć oraz przywiązanie do rodzinnych stron.

Pod względem formy, Różewicz kontynuuje tradycję awangardową, przede wszystkim poprzez użycie wiersza wolnego i zdaniowego. Budowa jego wierszy, jak wskazuje Tadeusz Drewnowski, jest kubistyczna – każda strofa funkcjonuje jako osobny element, zarówno pod względem znaczenia, jak i kompozycji.

W 1991 roku Różewicz otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Miasta Radomska, a w 1999 został uhonorowany Nagrodą Literacką im. Władysława Reymonta za całokształt twórczości. W 2000 roku zdobył prestiżową Nagrodę Literacką „Nike” za tomik poetycki „Matka odchodzi” (1999). Kilkukrotnie, w 1968 roku, w latach 70. i na początku lat 80., był wymieniany jako poważny kandydat do Literackiej Nagrody Nobla, ale ostatecznie nagrodę otrzymał wtedy Czesław Miłosz.

Tadeusz Różewicz należy do grona najczęściej tłumaczonych polskich autorów – jego dzieła przetłumaczono na 49 języków. W 2017 roku ukazał się zbiór „Wiersze i poematy z 'Twórczości’ (1946–2005)”, dokumentujący jego wieloletnią współpracę z miesięcznikiem „Twórczość”, najstarszym polskim czasopismem literackim.

Różewicz był również pisarzem zaangażowanym w życie społeczne i kulturalne Polski. Był członkiem Związku Literatów Polskich, a także współpracował z różnymi czasopismami literackimi. Przez lata jego twórczość była doceniana zarówno w kraju, jak i za granicą. Otrzymał wiele prestiżowych nagród, m.in. Nagrodę Nike w 2000 roku za tomik „Matka odchodzi”, który był poświęcony pamięci jego zmarłej matki. Był również nominowany do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury.

Tadeusz Różewicz zmarł 24 kwietnia 2014 roku we Wrocławiu, gdzie mieszkał przez większą część swojego życia. Różewicz jest postrzegany jako twórca niezwykle przenikliwy, odważny w swojej krytyce świata i nieustannie stawiający pytania o moralność, człowieczeństwo i sens życia w obliczu współczesnych tragedii.

Najważniejsze dzieła Tadeusza Różewicza

Tadeusz Różewicz tworzył zarówno poezję, prozę, jak i dramaty.

1944 – Echa leśne (tomik poezji)
1947 – Niepokój (tomik poezji, tu też wiersz Ocalony)
1948 – Czerwona rękawiczka (tomik poezji)
1955 – Opadły liście z drzew (zbiór opowiadań)
1955 – Srebrny kłos (tomik poezji, tu m.in. wiersz Przepaść)
1958 – Formy (tomik poezji, tu m.in. wiersz List do ludożerców)
1960 – Kartoteka (dramat)
1960 – Przerwany egzamin (zbiór opowiadań)
1961 – Zielona róża (tomik poezji, wydany razem z Kartoteką)
1961 – Głos Anonima (tomik poezji, tu m.in. wiersz Et in Arcadia ego)
1962 – Nic w płaszczu Prospera (tomik poezji)
1962 – Grupa Laokoona (dramat)
1964 – Świadkowie albo Nasza mała stabilizacja (dramat)
1965 – Wyszedł z domu (dramat)
1965 – Śmieszny staruszek (dramat)
1969 – Stara kobieta wysiaduje (dramat)
1970 – Akt przerywany (dramat)
1970 – Śmierć w starych dekoracjach (zbiór opowiadań)
1971 – Rajski ogródek (dramat)
1972 – Na czworakach (dramat)
1975 – Wędrówka wędrowca (zbiór opowiadań)
1975 – Białe małżeństwo (dramat)
1977 – Duszyczka (tomik poezji)
1979 – Do piachu (dramat)
1982 – Pułapka (dramat)
1983 – Te kwiaty (zbiór opowiadań)
1996 – Zawsze fragment (tomik poezji)
1997 – Kartoteka rozrzucona oraz Palacz (dramaty)
1998 – Zawsze fragment. Recycling (tomik poezji, nagroda Nike)
1999 – Matka odchodzi (tomik poezji, nagroda Nike)
2001 – Nożyk profesora (tomik poezji, nagroda Nike)
2004 – Wyjście (tomik poezji, nagroda Nike)
2007 – Nauka chodzenia. Gehen lernen (tomik poezji)
2008 – Kup kota w worku. Work in progress (tomik poezji)
2013 – Flagi (zbiór opowiadań)

Wiersze Tadeusza Różewicza